Vertalingen en verbeeldingskracht

In de ésprit van Germaine de Staël werd tien jaar geleden de Europese Literatuurprijs in het leven geroepen. De prijs bekroont zowel de schrijver (Europees) als de vertaler (naar het Nederlands) van de beste roman van het voorgaande jaar. Om de tiende editie van de prijs luister bij te zetten, kiest zowel een vakjury als een studentenjury dit jaar een eigen shortlist en winnaar. De beide shortlists zijn onlangs bekendgemaakt in Spui25. Bij die gelegenheid sprak Margot Dijkgraaf over de oprichting van de prijs en liet vertaler Koen Boelens, lid van de studentenjury, zijn licht schijnen over het belang van vertaalde literatuur voor lezers van zijn generatie. Lees zijn toespraak hier terug.

Vertalingen en verbeeldingskracht

Ik stel me zo voor dat de literair vertalers in de hypothetische, hedendaagse salon van Madame de Staël zo nu en dan hun eigen kringetje vormen. Niet omdat vertalers zich het liefst afzonderen met hun werk, zoals vaak wordt gedacht, of omdat we wetenschappelijke of maatschappelijke discussies schuwen. Het tegendeel is waar. Wel nemen we graag in de eigen kring ons vak onder de loep. Wij literair vertalers kunnen het uren hebben over het boek waar we aan werken, maar kunnen ook eindeloos discussiëren over ons vak en over de vraag wat literair vertalen eigenlijk is. De antwoorden en daaraan verbonden vertaalpoëtica’s zijn legio.

In de salonmetafoor sta ik als nieuweling graag ergens net buiten de kring te luisteren naar zulke gesprekken tussen ervaren collega’s. Daar pluk ik de vruchten van, want ze helpen me bij het formuleren van mijn eigen vertaalopvattingen. Aan uitspraken over wat literair vertalen is, waag ik me echter zelf nog niet.

Eerlijk gezegd ben ik als relatief nieuwe vertaler huiverig om namens de gehele beroepsgroep te spreken. Liever wijk ik enigszins uit om het te hebben over iets wat mij, als jonge vertaler, lezende twintiger en als lid van de studentenjury, na aan het hart ligt. Ik wil vandaag iets zeggen over wat literair vertalen – of liever gezegd, wat vertaalde literatuur – in mijn ogen kan.

Gif

In zijn dankwoord bij het in ontvangst nemen van de Europese Literatuurprijs 2017 sprak de Britse auteur Max Porter over ‘een sterk, kwaadaardig gif’ dat zijn geboorteland verziekte: de tabloid. Een zelfbeeld-corrumperende propagandamachine die kwalijke verhalen vertelt. De vijand van de tabloid, zei Porter, is de roman. De roman is intellectueel voedsel, een spiegel. Zijn geweldige betoog, vertaald door Saskia van der Lingen, is te lezen op de website van het Nederlands Letterenfonds.

De problematiek die Porter beschreef, reikt verder dan het Verenigd Koninkrijk en raakt aan iets dat mij geregeld verontrust. Een andere bron van kwalijke verhalen: het internet. Of om precies te zijn: de vijand van de roman die zich daar ophoudt. Minder giftig en minder kwaadaardig dan de tabloids, maar evengoed een aandachtsvreter. Jongere generaties, mijzelf incluis, zijn eraan verslingerd. Ik doel op de eindeloze online-entertainmentindustrie en in het bijzonder op streamingdiensten, zoals YouTube, Netflix en Twitch.

Makkelijk vermaak

Natuurlijk is het internet een zegen: we staan met een paar clicks in directe verbinding met leeftijd-, hobby- en vakgenoten aan de andere kant van de wereld. Voor wie wil leren van een ander zijn de mogelijkheden eindeloos. Als vertaler prijs ik me daarom gelukkig: ik kan me haast niet voorstellen hoe mijn vak moet zijn geweest zonder de gemakken die het internet biedt. Maar ook voor wie niet vertaalt, is het natuurlijk een groot gewin dat je online kennis kunt maken met welke cultuur ook. Persoonlijk ben ik blij met de uitwaartse blik die ik grotendeels online heb aangeleerd en misschien ben ik er zelfs wel een beetje trots op.

Maar er is een keerzijde. Juist doordat alles op het web on demand beschikbaar is en we ons nooit hoeven te vervelen, ben ik, en zijn anderen die met het internet zijn opgegroeid, verwend geraakt. We leren namelijk niet alleen op internet, we zoeken daar ook ons gedachteloos vermaak. Dat is inmiddels zo geraffineerd dat er nauwelijks moeite en aandacht voor hoeft te worden geïnvesteerd. Met één druk op de knop zit je in de bioscoop. Als een serie of film je niet binnen tien minuten weet te grijpen, begin je gewoon aan een nieuwe. Als je niet weet waar je zin in hebt, dan laat je je leiden door een algoritme. En als je Netflix hebt ‘uitgespeeld’, dan start je een gratis proefabonnement op hbo Go, Amazon Prime of Disney+ en begin je van voren af aan.

De roman en verbeeldingskracht

Let wel, ik noem de online-entertainmentindustrie een vijand van de roman, maar dat wil niet zeggen dat ik het gehele online aanbod bagger vind. Zoals gezegd heeft het ook mij soms in zijn greep. Mijn bezwaar staat los van kwaliteit; de gewenning aan het makkelijke vermaak leidt ertoe dat de roman minder aantrekkelijk wordt.

Leesplezier vereist namelijk wel een investering. Het boek heeft geen ‘skip intro’-knop, je moet de soundtrack zelf in je hoofd zien te componeren en de cinematografie berust grotendeels op je eigen verbeeldingskracht. Dat zijn vaardigheden die niet alleen moeite kosten, maar die je bovendien moet aanleren, moet onderhouden en ook kunt verleren.

Dat je leesvaardigheden kunt verleren, ontdekte ik jaren geleden, toen ik aan het begin van mijn studie Engels stond en een tijdlang in de ban was van tv-series. Wat ik vervolgens ook ontdekte, is dat de kracht van literatuur juist schuilt in het getroosten van moeite. De vereiste investering is er een van het inlevingsvermogen. Het lezen van literatuur vraagt mij om actief te willen begrijpen; als ik louter kijk, blijft die empathische houding vaak uit. Mijn betrokkenheid is groter wanneer ik lees dan wanneer ik een serie of film bekijk op mijn scherm.

Nieuw voedsel voor de jonge geest

Dat maakt vertaalde literatuur extra interessant. Jongere generaties zijn (met dank aan het internet) vaak heel geïnteresseerd in culturen van over de hele wereld en zoeken die kennismaking ook op het web. Maar hoeveel van die interactie verinnerlijken we echt? In mijn ervaring is dat maar weinig. Met andere woorden: dankzij het online aanbod van films, series, documentaires en webfora weten we weliswaar van alles over wat zich in de rest van de wereld afspeelt, maar het daadwerkelijk begrijpen, is een ander verhaal.

Hier kan vertaalde literatuur het verschil maken. Als je het mij vraagt, beantwoordt niets zo sterk aan de nieuwsgierigheid die het internet aanwakkert, als de literaire vertaling. Dat is ook een belangrijke reden geweest dat ik tijdens mijn studie voor dit beroep heb gekozen. De vertaler zet namelijk niet zomaar een tekst over en speelt niet gewoon een beetje met taal, maar draagt wezenlijk bij aan de interculturele ‘uitwisseling van ideeën’, zoals Madame de Staël het verwoordt.

Ik denk dat jongeren naar die ideeën en die uitwisseling op zoek zijn, en met die gedachte in het achterhoofd spreek ik de hoop uit dat de studentenjury in de toekomst zal terugkeren. Want ik denk ook dat de shortlist die wij hebben samengesteld precies dat doel kan dienen.

Max Porter omschreef de roman als intellectueel voedsel. Voortbordurend op die metafoor noem ik de shortlist die wij presenteren graag een menukaart van vreemde, voedzame en verzadigende gerechten, die de jongere lezer zullen smaken naar meer. Om te besluiten met woorden van Madame de Staël, die het lezen ook aan eten verbindt: ik denk dat de door ons gekozen vertalingen ‘nieuw voedsel voor de [jonge] geest’ kunnen aanboren. Dat ‘jonge’ is mijn toevoeging, maar wij serveren bepaald geen kindermenu.

Koen Boelens is literair vertaler en lid van de studentenjury van de Europese Literatuurprijs.