De natuur, mensen en hun broedsels: over de vertaling van Helen Macdonalds Schemervluchten

N.B. Lees ook een fragment uit de essaybundel en Daan Stoffelsens bespreking van Schemervluchten. En bekijk hieronder de trailer-met-vertalersperspectief die Joris Vermeulen bij het boek maakte.

That was when I recognised the particular power of eggs to raise questions of human hurt and harm.

Dit is niet de eerste zin uit Vesper Flights, door ondergetekenden onlangs vertaald voor uitgeverij De Bezige Bij. De zin staat wel in het eerste essay van deze bundel.

De auteur, Helen Macdonald, en haar werk kenden we al van onze vertaling van H is for Hawk, het boek waarin ze beschrijft hoe ze door een grote vrouwtjeshavik te temmen (‘zeeg te maken’ in het valkeniersjargon) de dood van haar vader verwerkt. We vonden het geweldig dat we ook haar nieuwste boek mochten vertalen, een bundel essays waarin de natuur, de wetenschapshistoricus, schrijver en natuurkenner Helen Macdonald en ook de rest van de mensheid centraal staan.

De schrijver Helen MacDonald in één zin

We hebben twee redenen om hier in te zoomen op het voornoemde citaat.

Om te beginnen vat het in zeker opzicht de schrijver Helen Macdonald samen. De eerste woorden – ‘That was when…’ – zorgen voor een soort suspense, of zo je wilt ontlading; Macdonald schrijft verhalend, onderhoudend, aftastend, je weet vaak niet wat er komen gaat. De bundel Schemervluchten bevat echte essays, in die zin dat de schrijver haar eigen gedachten gaandeweg beproeft (vergelijk het Franse essayer, proberen). Dat ze veel van haar werk op die manier schrijft heeft ze in diverse interviews al laten weten.

Dan het woordje ‘I’: ik. Vrijwel alles wat Macdonald schrijft is persoonlijk. Ze weet een prettig intieme sfeer te creëren: jij en ik samen op reis door mijn hoofd, leven, de natuur, de wereld. De rest van de zin, van het hele essay (‘Nesten’), spreekt wat dat betreft boekdelen: ‘… I recognised the particular power of eggs to raise questions of human hurt and harm.’ Macdonald beschrijft hier het onbehagen dat ze voelde wanneer ze als jonge medewerker van een valkenfokkerij de eieren in de broedmachine omdraaide. Op een dag besefte ze – spoiler! – dat ze zich eenzaam voelde, geïsoleerd, daar in haar eentje bij die verwarmde eieren met hun vogels in wording. Ze memoreert dat ze ooit in het ouderlijk huis een foto van zichzelf had gezien met een polsbandje om: een piepjonge Helen in het ziekenhuis, nog maar net op de wereld, moederziel alleen in een couveuse, zonder haar tweelingbroertje, dat zijn geboorte anders dan zij niet had overleefd.

Bloemrijk

De tweede reden voor onze keuze voor het onderhavige citaat is de zin zelf, woordtechnisch bekeken. Helen Macdonald schrijft vaak nogal eh… bloemrijk, om er maar eens een flauwe natuurwoordspeling tegenaan te gooien. Er komen veel bijvoeglijke naamwoorden, bijwoorden, metaforen, alliteraties voorbij. Daar wilden wij als vertalers natuurlijk zo zorgvuldig mogelijk mee omgaan. Daarbij hielden we rekening met het feit dat het huidige Nederlands in onze ogen een ‘nuchterder’ taal is dan het moderne Engels.

Wat we vooral niet wilden was dat de vertaling op de lezer zou overkomen als het product van een laatnegentiende-eeuwse natuurvorser met een art-nouveaupenseel. Bovendien kan een stijlfiguur zoals een alliteratie soms ook onbedoeld in een zin belanden. Schrijft Macdonald opzettelijk ‘particular power’? En dan, een paar woorden verderop, ‘questions of human hurt and harm’?

We hebben per e-mail tientallen kwesties aan de auteur voorgelegd, maar konden haar natuurlijk niet over elk woord lastigvallen. We kozen hier voor een hopelijk gulden middenweg: de eerste alliteratie negeren, de tweede grotendeels overnemen. De laatste moest sowieso terugkomen omdat die ook betekenistechnisch een soort verdubbeling vertoont: het verschil tussen ‘hurt’ en ‘harm’ is niet heel groot.

Maar ook al wil je als vertaler dolgraag de brontekst op de voet volgen, soms lukt het domweg niet om woorden, beginletters, wat dan ook van bron- en doeltekst volledig overeen te laten stemmen. We konden geen acceptabele equivalenten voor hurt én harm vinden die met de m van ‘menselijk’ beginnen. Het eindresultaat mag niet gekunsteld of zelfs belachelijk zijn. Gelukkig telt zo’n boek nog duizenden andere woorden, waarmee je wie weet op enig moment ‘een gelijkmakertje’ kunt scoren.

Onze versie van de zin in kwestie kwam er al met al als volgt uit te zien:

Op dat moment werd ik me bewust van het bijzondere vermogen van eieren om ons te laten nadenken over menselijk lijden en leed.

O, en de titel van het boek? Die komt uit het gelijknamige essay in de bundel, dat over gierzwaluwen gaat. Remco Daalder won in 2014 de Jan Wolkersprijs voor het beste natuurboek met De gierzwaluw, dat helemaal gewijd is aan deze bijzondere vogel. Daarin vonden we het woord ‘schemervluchten’, de Nederlandse pendant van het Engelse vesper flights: de vluchten op grote hoogte die gierzwaluwen maken om voorbij de horizon te kijken wat er op ze afkomt. Een fraaie metafoor voor wat wij mensen volgens Macdonald vaker zouden mogen doen.

Nico Groen en Joris Vermeulen kennen elkaar al jaren en vertaalden samen behalve H is for Hawk en Vesper Flights onder meer ook Bright, Precious Things van Jay McInerney (2016). De eerste heeft vooral ervaring als vertaler van (literaire) non-fictie, al vertaalt hij ook romans, de tweede is juist vooral vertaler van literaire fictie, maar heeft ook veel literaire non-fictie vertaald. Joris Vermeulen lichtte eerder voor ons Nico Walkers Cherry toe, en Gabe Habash’ Stephen Florida.