Onvertaalbaar rake woorden – over het vertalen van Ferdinand von Schirach door Marion Hardoar

N.B. Eerder besprak Jerker Spits De zaak-Collini – die Hardoar vertaalde met Hans Driessen.

In hoofdstuk 10 citeert Ferdinand von Schirach een fragment uit Parijs is een feest [fragment] van Ernest Hemingway; voor mij voelt het vertalen van het werk van Von Schirach als een feest. Zijn kernachtige, onopgesmukte, licht cynische manier van schrijven, soms met een humoristische ondertoon en de onderwerpen die hij kiest, maakt zoals gezegd het vertalen tot een feest. Vertalen is een ambacht, maar vereist ook de nodige creativiteit, soms ga je zo op in het creatieve proces dat je blind wordt  voor bijvoorbeeld de typefouten die je maakt – hulde aan de persklaarmakers. En soms, maanden nadat het boek verschenen is, vind je ineens ‘de’ vertaling, een vertaling die je waarschijnlijk al een keer hebt bedacht, maar die het toch niet had gehaald. Want vertalen is ook keuzes maken, voor elke zin die je moet vertalen, bestaan er meestal een aantal varianten. Ferdinand von Schirach gebruikt weinig woorden, elk woord moet dan ook ‘raak’ zijn, je kunt sommige woorden niet vertalen met een omschrijving zonder afbreuk te doen aan zijn bondige stijl.

Das Wort ‘Herrgottswinkel’ hatte ich bis dahin noch nie gehört.
Van het woord ‘Hergottswinkel‘ had ik tot dat moment nog nooit gehoord.

Ter illustratie twee voorbeelden: het woord ‘Herrgottswinkel’ – een hoekje met crucifix en andere devotionalia – staat in  een zin waarin  hij opmerkt dat hij dat ‘woord’ niet kent. Na veel zoeken en navragen heb ik geen Nederlandse variant kunnen vinden. Je kunt er dan voor kiezen het woord te omschrijven, maar dan had ik de hele zin moeten veranderen, omdat het dan niet meer het ‘woord’ zou zijn dat hij niet kende. In het verhaal wordt in de voorafgaande zin omschreven wat een Herrgottswinkel is: ‘In de hoek […] een gekruisigde Jezus in een glazen kastje.’ Om geen afbreuk te doen aan de stijl en omdat duidelijk is wat met het woord wordt bedoeld, heb ik ervoor gekozen het Duitse woord te laten staan.

Ein ‘Extremkünstler’, wie es heisst, brütet in Paris ein Dutzend Hühnereier aus.
Een ‘performancekunstenaar‘, zoals die wordt genoemd, broedt in Parijs een dozijn kippeneieren uit.

Een ander voorbeeld is de vertaling van het woord ‘Extremkünstler’. Er bestaat geen eenduidige vertaling voor dit woord. Het letterlijk omzetten van dit woord naar het Nederlands kan een vreemd beeld opleveren: extreme kunstenaar.  Ik heb een woord gekozen dat in het Nederlands voor dit soort kunstenaars ook wel wordt gebruikt: performancekunstenaar, geen letterlijke vertaling, maar het dekt wel de strekking van het verhaal en het is in de stijl van de schrijver. Maar misschien had, gezien de performance, ‘extreme kunstenaar’ ook wel had gekund.

Marion Hardoar vertaalde boeken van onder anderen Ernst Weiss, Pascal Mercier, Ferdinand von Schirach en Per Leo.