Over de titel van De geheugenpolitie van Yoko Ogawa, vertaald door Luk Van Haute

N.B. We brengen ook een fragment uit De geheugenpolitie en Harm Hendrik ten Napel besprak voor ons The Memory Police. En de vertalingen zijn niet meer leverbaar, maar we publiceerden eerder voor uit De huishoudster en de professor en Het zwembad.

Buurtsupervrouw of -mens?

Titels, soms ligt het eenvoudig. De roman Haru no niwa van Tomoka Shibasaki is in het Nederlands vertaald als Lentetuin, in het Frans als Jardin de printemps, in het Engels als Spring Garden en in het Duits als Frühlingsgarten. Soms ligt het ingewikkelder.

In het modelcontract voor een literaire vertaling staat dat ‘de uitgever na overleg met de vertaler beslist over de titel’. In de praktijk betekent dit weleens dat de vertaler een suggestie doet, doorgaans uit inhoudelijke overwegingen, en de uitgever die verwerpt, doorgaans uit commerciële overwegingen. Recent hoorde ik tijdens een panelgesprek met verschillende vertalers van de roman Kentōshi van Yoko Tawada de Turkse deelnemer vertellen dat de uitgever zijn voorgestelde titel opzijschoof om het voorbeeld van de Engelse vertaling te volgen: The Last Children of Tokyo. Klonk me bekend in de oren, want in het Nederlands was hetzelfde gebeurd. Verrassender was echter dat ook de Amerikaanse vertaalster zei dat die titel haar was opgedrongen. Zij had iets helemaal anders voorgesteld: The Light Bearer, wat nauw aansluit bij het originele Japans.

Eén keer haalde ik mijn slag thuis, bij Konbini ningen van Sayaka Murata. Dat boek heet in het Engels Convenience Store Woman, terwijl ‘ningen’ niet ‘vrouw’ maar ‘mens’ betekent. Ook die titel bleek niet het idee van vertaalster Ginny Takemori, zo zei ze in een interview. ‘Woman’ klinkt aanlokkelijker, vond de uitgever. Het druist wel in tegen de essentie van het boek, dat juist gaat over genderneutraliteit. Gelukkig hadden ze bij Nijgh & Van Ditmar oren naar mijn argument en werd het Buurtsupermens. De onnozele commentaar van lezer Tom op Goodreads.com (‘Wie haalt het in zijn hoofd om van “woman” “mens” te maken?’) nam ik er graag bij.

Tussen het geheugen en Het achterhuis

Ook over de titelkeus voor de vertaling van Yoko Ogawa’s roman Hisoyaka na kesshō valt een en ander te vertellen. De Japanse titel betekent iets als ‘geheim/stil kristal’. In het Frans is dat behouden: Cristallisation secrète. In het Duits werd het Insel der verlorenen Erinnerung. Inhoudelijk vat dat de roman eigenlijk goed samen: op een eiland verdwijnen stelselmatig dingen, en daarmee gepaard de herinneringen aan die dingen. In het Engels heet het boek echter The Memory Police. Dat roept een heel ander beeld op, maar het heeft eveneens inhoudelijke relevantie: de dingen en de herinneringen worden uitgewist op bevel van een brutale politiemacht. Volgens Ogawa ligt in de originele titel besloten dat je mensen wel met geweld kunt beroven van bezittingen, herinneringen, hun vrijheid en zelfs hun leven, maar niets of niemand zomaar verdwijnt. Onder de een andere vorm blijft altijd iets bestaan, in alle stilte.

Yoko Ogawa schreef deze roman al in 1994, nog aan het begin van haar carrière. Ze verenigde er twee ideeën in die ze al een tijdje apart in haar hoofd had zitten. Enerzijds wilde ze iets schrijven over de falende werking van het geheugen, een thema dat ze later verder zou uitdiepen, onder andere in het door Elbrich Fennema vertaalde De huishoudster en de professor. Anderzijds wilde Ogawa een verhaal vertellen over vervolging, repressie en onderduiken, direct geïnspireerd door haar lectuur van Het achterhuis als tiener.

De Japanse, Franse en Duitse titel benadrukken het eerste idee, het verdwijnen van herinneringen, terwijl The Memory Police veeleer het repressieve aspect naar voren schuift. Mogelijk heeft die laatste keus ook iets met de tijdsgeest te maken. Toen Ogawa het boek schreef, richtte ze zich naar eigen zeggen vooral op het verleden (ze trok een parallel met het nazibewind en de Jodenvervolging). Inmiddels, een kwarteeuw later, zijn de tijden veranderd en is er wereldwijd geen gebrek aan regimes met dictatoriale en totalitaire trekken. Ook het huidige klimaat van lockdowns en strikte sociale regels geeft hernieuwde relevantie aan dat aspect van het boek.

De geheugenjagers?

Ik legde de titelkwestie voor aan Yoko Ogawa tijdens een interview dat ik in maart van haar afnam voor het Passa Porta Festival in Brussel. Ze zei dat ze zich daar in wezen niet mee wil bemoeien en het overlaat aan de vertaler om in de eigen taal een passende titel te vinden. Maar die vertaler heeft het dus uiteindelijk niet voor het zeggen.

Meestal wordt een Japanse roman pas vertaald naar het Nederlands als er al een Engelse vertaling is, omdat de redactie hem nu eenmaal graag wil lezen, en liefst heeft die Engelse versie zijn commerciële waarde al bewezen. Wat de titel van de vertaling betreft zijn er in principe drie mogelijkheden: aansluiten bij het origineel, het Engelse voorbeeld volgen, of iets helemaal anders verzinnen. Persoonlijk sta ik afwijzend tegenover het slaafs volgen van het Engels; ik vertaal tenslotte uit het Japans, dus waarom zou ik.

Ik maakte de redactie van Cossee er dan ook attent op dat het woord ‘Geheugenpolitie’ in Ogawa’s boek eigenlijk nergens voorkomt. Je hebt de ‘Himitsu Keisatsu’, de ‘Geheime Politie’, en die hebben een speciaal team dat ‘kiokugari’, ‘geheugenjachten’ uitvoert. Ik gaf zelf de voorkeur aan iets wat strookte met het originele Japans, maar als ze dan toch het Engels wilden volgen, zou het veeleer De geheugenjachten of De geheugenjagers moeten zijn. Dat overwogen ze wel, maar uiteindelijk vonden ze dat dit veeleer een ongewenste ‘fantasy-associatie’ opriep. Daar kon ik nog enigszins inkomen, maar niet in hun verzoek om ook in het boek zelf zowel ‘Geheime Politie’ als ‘Geheugenjagers’ in ‘Geheugenpolitie’ te veranderen, zoals in het Engels is gebeurd. Daar heeft de vertaler contractueel dan weer het laatste woord.

Hoe dan ook, ongeacht de titel kunnen we het over één ding eens zijn: het is een geweldig boek.

Luk Van Haute is vertaler Japans-Nederlands en vertaalde onder andere werk van Haruki Murakami, Keigo Higashino, Takashi Hiraide [lees zijn toelichting hier] en Natsume Soseki [toelichting]. Hij recenseert en schrijft artikelen over Japan en Japanse literatuur en doceert hierover. Ook bracht hij de mooiste verhalen uit een eeuw Japanse literatuur samen in Liefdesdood in Kamara (bekroond met de Filter Vertaalprijs) en presenteerde hij het non-fictie boek Japan. Schetsen uit het leven [fragment] al eerder bij Athenaeum.