Over het vertalen van Klara and the Sun van Kazuo Ishiguro

N.B. Lees ook Emmi Schumachers bespreking van de roman.

Een regieaanwijzing

Toen uitgeverij AtlasContact me polste of ik de nieuwe Ishiguro wilde vertalen, was mijn eerste vraag of Bartho Kriek dat dan niet wilde doen. Bartho, wist ik, was de vaste Ishiguro-vertaler, met vier van diens titels op zijn naam. Maar Bartho blijkt het vertalerschap voor het dichtershap te hebben verruild.

Klara and the Sun, zoals de nieuwe Ishiguro heet, is het eerste boek dat de Britse auteur van Japanse origine uitbrengt sinds hij in 2017 de Nobelprijs voor Literatuur ontving. Het is het verhaal van Kunstmatige Vriendin (afgekort KV) Klara, die in een KV-winkel in een niet nader genoemde stad in een niet nader genoemd land wordt aangeschaft door de veertienjarige Josie en haar moeder. Maar ook al worden stad en land niet nader genoemd, het Engelse origineel van de roman maakt meteen duidelijk dat het verhaal zich in Amerika afspeelt, omdat Ishiguro als Britse auteur regelmatig Amerikaanse woorden gebruikt, zoals ‘store’ in plaats van ‘shop’. Een summiere ‘regieaanwijzing’ die voor lezers van niet-Engelstalige versies helaas in het water valt.

Ongebruikelijke woorden

KV Klara, die zelf de verteller is van het verhaal, blijkt over een opmerkelijk en curieus waarnemingsvermogen te beschikken: opmerkelijk omdat ze begiftigd is met een superieure kunstmatige intelligentie die alles registreert, curieus omdat al het leven buiten de winkel, waar ze is geassembleerd en te koop aangeboden, volstrekt nieuw voor haar is en ze vaak nieuwe, ongebruikelijke termen gebruikt om het te beschrijven. In een brief die hij aan al zijn vertalers heeft doen toekomen zegt Ishiguro daarover het volgende:

‘Klara creëert vaak haar eigen speciale namen of labels voor voorwerpen, gebeurtenissen, gebouwen en mensen, zoals “oblong”, “the quick coffee”, “RPO Building”, “Beggar Man”, “blank doorway”, “overhaul men” etc. Dit zijn termen die door anderen in het boek gewoonlijk niet in die zin worden gebruikt. Het is dus uiterst belangrijk – en cruciaal voor het effect dat ik nastreef – dat deze namen en labels ook in vertaling hun ongebruikelijke karakter behouden, al moet de lezer wel onmiddellijk duidelijk zijn wat Klara ermee bedoelt.’

Hier volgen wat tekstfragmenten, nadrukkelijk zonder context om niet te veel prijs te geven, waarin ik mijn vertaling van de hierboven genoemde woorden heb gecursiveerd:

 ‘We troffen de Moeder dan al aan het Eiland aan, waar ze op haar rechthoek zat te staren terwijl ze haar snelle koffie dronk.’ […] ‘Voor het eerst kon ik zien dat het RPO-gebouw eigenlijk van aparte bakstenen was gemaakt, en dat het niet wit was, zoals ik altijd had gedacht, maar lichtgeel.’ […] ‘Bedelman was nog niet opgestaan, maar hij glimlachte en zat rechtop, met zijn rug tegen de blinde deuropening, een been gestrekt, het andere gebogen zodat hij zijn arm op de knie ervan kon laten rusten.’ […] ‘Eerst kwamen de onderhoudsmannen er voorbereidingen voor treffen door een speciale sectie van de straat af te zetten met houten hekken.’ 

Overigens moet ik Ishiguro tegenspreken als hij zegt dat het de lezer van zijn Engelse versie in alle gevallen onmiddellijk duidelijk is wat Klara met haar speciale namen en labels bedoelt: zo wordt nooit duidelijk waar het ‘RPO’ in ‘RPO Building’ voor staat (op een vraag daarover van een Franse vertaalcollega moest de auteur het antwoord schuldig blijven] en blijkt pas na verloop van tijd wat er bijvoorbeeld met ‘onderhoudsmannen’ en ‘rechthoek’ wordt bedoeld. In feite doet Ishiguro zichzelf met deze richtlijn voor onmiddellijke duidelijkheid tekort, omdat het juist een geraffineerde manier is om de lezer door de ogen van Klara te laten kijken en zo iets van haar bevreemding over onbekende fenomenen te delen.

Gangbare woorden – in die wereld

Ishiguro vervolgt de brief aan zijn vertalers met een tweede richtlijn: ‘Naast deze privétermen die exclusief door Klara worden gebruikt, zijn er termen die voor ons geheel nieuw zijn maar ook door andere personages in de roman worden gebruikt, zoals “AF”, “substitutions”, “lifted” en “interaction meeting”. Deze termen moeten zodanig worden vertaald dat meteen duidelijk wordt dat ze gangbaar zijn in de wereld waarmee Klara heeft kennisgemaakt. Ze verschillen idealiter van de woorden die Klara zelf voor haar eigen doeleinden heeft bedacht. Alleen die laatste moeten Klara’s “signatuur” dragen.’

Weer wat gecursiveerde vertaalvoorbeelden:

‘Desondanks voelde een KV zich na een paar uur zonder Zon lusteloos worden en begon hij bang te worden dat hem iets mankeerde.’ […] ‘Ik denk dat die vervangingen het beste waren wat me is overkomen.’ […] ‘Wat zou het als Josie niet werd opgetild?’ […] ‘Ondanks het late uur was ik blij dat ze over de interactiebijeenkomst begon, want veel aspecten daarvan waren me niet duidelijk.’

Ook hier is lang niet in alle gevallen meteen duidelijk wat er met de termen wordt bedoeld, zoals ik me nog goed herinner van mijn eigen eerste lezing van het boek, maar ze zijn dan ook, zoals de auteur in zijn brief schrijft, geheel nieuw en onderdeel van een wereld die niet alleen Klara, maar ook ons onbekend is.

Consequent eerbiedig

Als laatste aandachtspunt wijst Ishiguro zijn vertalers op Klara’s manier van converseren, waarbij ze de ander vaak in de derde persoon aanspreekt. ‘Dat doe ik met opzet. Ik probeer haar te laten praten op de beleefde, afstandelijke manier die Engelstalige sprekers soms gebruiken om iemand respect te betuigen. Het gaat erom dat haar toon consequent eerbiedig is, als die van een ober in een chique restaurant.’

Zo kan Klara bijvoorbeeld ‘Ik vraag me af wanneer Josie er is geweest,’ zeggen als ze zich rechtstreeks tot Josie zelf richt, wat op zichzelf natuurlijk geen vertaalproblemen geeft en ook in het Nederlands Klara’s wat formele, robotachtige manier van uitdrukken versterkt. Dat laatste effect heb ik ook proberen te bereiken door Klara een wat plechtige woordkeus in de mond te leggen, zoals ‘observatie’ in plaats van ‘waarneming’, ‘positie’ in plaats van ‘plaats’, ‘hemel’ in plaats van ‘lucht’ en ‘vriendelijk’ in plaats van ‘aardig’, en door net als de auteur zelf veel interpunctie toe te passen.

Overlevende woorden

Ten slotte, om het niet bij flarden vertaling alleen te laten en nog wat meer inzicht te geven in de precieze, fascinerende, soms wat mechanische stijl van vertelster Klara, de eerste twee alinea’s van de roman:

When we were new, Rosa and I were mid-store, on the magazines table side, and could see through more than half of the window. So we were able to watch the outside - the office workers hurrying by, the taxis, the runners, the tourists, Beggar Man and his dog, the lower part of the RPO Building. Once we were more settled, Manager allowed us to walk up to the front until we were right behind the window display, and then we could see how tall the RPO Building was. And if we were there at just the right time, we would see the Sun on his journey, crossing between the building tops from our side over to the RPO Building side.

When I was lucky enough to see him like that, I’d lean my face forward to take in as much of his nourishment as I could, and if Rosa was with me, I’d tell her to do the same. After a minute or two, we’d have to return to our positions, and when we were new, we used to worry that because we often couldn’t see the Sun from mid-store, we’d grow weaker and weaker. Boy AF Rex, who was alongside us then, told us there was nothing to worry about, that the Sun had ways of reaching us wherever we were. He pointed to the floorboards and said, „That’s the Sun’s pattern right there. If you’re worried, you can just touch it and get strong again.”

Toen we nieuw waren, stonden Rosa en ik halverwege de winkel, aan de kant van de tijdschriftentafel, en konden we door meer dan de helft van het etalageraam kijken. Zo waren we in staat de buitenwereld te zien – de voorbijhollende kantoormensen, de taxi’s, de hardlopers, de toeristen, Bedelman en zijn hond, het onderste deel van het RPO-gebouw. Toen we wat meer ingeburgerd waren, mochten we van Cheffin naar de voorkant lopen tot vlak achter het etalageraam, en toen konden we zien hoe hoog het RPO-gebouw was. En als we daar precies op het goede moment waren, konden we de Zon zien tijdens zijn oversteek van de toppen van de gebouwen aan onze kant naar de kant van het RPO-gebouw.

Als ik het geluk had hem zo te zien, boog ik mijn gezicht naar voren om zoveel mogelijk van zijn voeding op te vangen, en als Rosa bij me was, zei ik haar dat ze hetzelfde moest doen. Na een minuut of twee moesten we terug naar onze positie, en toen we nieuw waren, maakten we ons zorgen dat omdat we de Zon halverwege de winkel vaak niet konden zien, we almaar zwakker zouden worden. Jongens-KV Rex, die toen naast ons stond, zei ons dat we ons nergens zorgen over hoefden te maken, dat de Zon altijd manieren vond om ons te bereiken, waar we ook waren. Hij wees naar de vloerplanken en zei: ‘Dat daar is het patroon van de Zon. Als je je zorgen maakt, hoef je het maar aan te raken en je wordt weer sterk.’

‘Ik wil dat mijn woorden de vertaling overleven,’ heeft Kazuo Ishiguro zich eens tijdens een interview laten ontvallen, Daar heb ik in elk geval mijn best voor gedaan.

Peter Bergsma (1952) studeerde aan het Instituut voor Vertaalkunde in Amsterdam en is sinds 1977 literair vertaler. Hij vertaalde zo'n tachtig boeken van onder anderen J.M. Coetzee (19 titels), Graham Greene, Lydia Davis, Ernest Hemingway, Denis Johnson, Vladimir Nabokov, Thomas Pynchon, John Steinbeck [lees zijn toelichting op Ten oosten van Eden], George Steiner, Mark Twain, John Updike en Thornton Wilder. Van 1997 tot aan zijn pensionering in 2018 was hij directeur van het Vertalershuis Amsterdam, onderdeel van het Nederlands Letterenfonds.