Over Verzamelde werken, de roman van Lydia Sandgren, vertaald door Eline Jongsma en Janny Middelbeek-Oortgiesen

Martin Berg låg på vardagsrumsgolvet med händerna knäppta över magen. Runtomkring honom var högar av papper utspridda. Vid hans huvud fanns en halvfärdig roman, vid hans fötter drivor av tjugofem års samlade servettanteckningar. Höger armbåge snuddade vid en antologi med lovande sextiotalister, den enda bok han någonsin blivit publicerad i. Intill vänster armbåge var flera mindre buntar placerade, var och en hopknuten med snöre och märkt PARIS med rödpenna. Och mellan hans huvud och armbågar, och hans armbågar och fötter, låg papper och åter papper: skrivna med bläck, blyerts, på maskin, med kulspetskorrigeringar i marginalerna, datorutskrifter med dubbelt radavstånd, kaffefläckiga och skrynkliga, släta och blanka, några hophäftade, vissa sammansatta med gem, andra bara lösa blad. Det var påbörjade noveller, essäer, romansynopsis, flera dramatikförsök, anteckningsböcker med omslag nötta efter ett liv i kavajens innerficka, högar med brev.
Han hade flyttat undan soffbordet för att få plats.

Zo begint de kloeke bekroonde debuutroman Samlade verk, waarmee de Zweedse auteur Lydia Sandgren (1987) in één klap in binnen- en buitenland doorbrak. Het is een boek over liefde en vriendschap, filosofie, kunst en cultuur, en vertelt het verhaal van Martin Berg en Gustav Becker die al vanaf hun middelbareschooltijd begin jaren tachtig in Göteborg met elkaar bevriend zijn. De een wordt uitgever en sticht een gezin, de ander wordt een gevierd kunstenaar. Hun levenskeuzes blijken verstrekkende gevolgen te hebben.

Langs de lijnen van het perspectief

Tijdens het vertalen werden we telkens opnieuw geraakt door hoe mooi de sfeertekening van Göteborg en Parijs is, hoe goed de ontwikkeling van de karakters wordt beschreven en hoe subtiel de humor en de tragiek worden weergegeven en het was dan ook een feest om aan de vertaling te werken.

Het verhaal wordt verteld vanuit het perspectief van een jonge en een oudere Martin en vanuit Martins dochter Rakel, een studente van begin twintig. We hebben de tekst langs de lijnen van dit perspectief verdeeld en mailden elkaar de vertaalde fragmenten, die de ander vervolgens corrigeerde en van kritische opmerkingen voorzag. Naar aanleiding daarvan bewerkten we onze stukken en stuurden we ze weer terug. Dan volgde de volgende kritische ronde, en zo ging dat vijf, zes of zeven keer heen en weer, en ondertussen noteerden we ook dingen als ‘Wat is dit toch een prachtige passage!’ of ‘Ik heb hier weer zo moeten lachen!’.

Gouden details

Lydia Sandgren heeft tien jaar aan haar boek gewerkt en dat is te merken, want het verhaal zit ongelooflijk goed in elkaar. Elk detail heeft een functie, en het knappe is dat die details heel onnadrukkelijk verwerkt worden. Als Martin in zijn studententijd bijvoorbeeld een keer bedenkt dat zijn huisgenoot Anders, die net onder de douche vandaan komt, meer dan ooit op een Hollander uit de Gouden Eeuw lijkt, is dat niet zomaar een vergelijking maar slaat dat terug op een veel eerder gedane observatie dat deze Anders hem doet denken aan  een afbeelding op een portret van Van Dyck in een boek over Nederlandse portretkunst dat hij heeft aangeschaft om Gustav te kunnen volgen als die het over Vermeer en Rembrandt heeft.

Tijdens het vertalen wezen we elkaar telkens op dit soort details om te zorgen dat we een en ander consistent verwoordden.

Compacter: hoe vertaal je servettanteckningar?

Het hierboven geciteerde begin maakt deel uit van enkele pagina’s die in wezen de epiloog van de roman vormen. Martin Berg is op dat moment bijna vijftig en er heeft net een gebeurtenis plaatsgevonden die zijn wereld op zijn kop zet. Nu probeert hij de balans op te maken. Hij heeft een kartonnen doos met het opschrift ‘Schrijfsels Martin’ tevoorschijn gehaald en de eerste alinea heeft betrekking op de inhoud van die doos.

Het Zweeds is compacter dan het Nederlands dus is het voor vertalers altijd de uitdaging compactheid en leesbaarheid te combineren. Wat is de beste vertaling voor bijvoorbeeld ‘drivor av tjugo fem års samlade servettanteckningar’? Via het al te letterlijke ‘hoopjes servetaantekeningen die hij vijfentwintig jaar lang verzameld had’ kwamen we uit op ‘bijeengeveegde hopen met servetjes waarop hij vijfentwintig jaar lang aantekeningen had gemaakt’.
Het fragment van hierboven kreeg uiteindelijk de volgende vertaling:

Martin Berg lag op de woonkamervloer, met zijn handen op zijn buik gevouwen. Om hem heen lagen stapels papier. Bij zijn hoofd bevond zich een half voltooide roman, bij zijn voeten lagen bijeengeveegde hopen met servetjes waarop hij vijfentwintig jaar lang aantekeningen had gemaakt. Zijn rechterelleboog raakte een bloemlezing van veelbelovende schrijvers uit de jaren zestig, het enige boek waarin hij ooit was gepubliceerd. Naast zijn linkerelleboog waren diverse bundeltjes gerangschikt, elk ervan samengebonden met touw en in rode inkt voorzien van het opschrift PARIJS. Tussen zijn hoofd en zijn ellebogen en tussen zijn ellebogen en voeten lagen papieren en nog eens papieren, beschreven met inkt, met potlood, uitgetypt, met balpencorrecties in de kantlijn, geprint met dubbele regelafstand, vol koffievlekken en kreukels, glad en blanco, sommige vastgeniet, andere los. Er lagen onvoltooide verhalen, essays, romansynopsissen, allerlei aanzetten tot theaterteksten, notitieboekjes met kaften die versleten waren door een leven in de binnenzakken van zijn colbertje, en stapels brieven.
Hij had de salontafel verplaatst om ruimte te maken.

Eline Jongsma studeerde Scandinavische talen en culturen aan de Rijksuniversiteit Groningen en volgde de researchmaster Literair vertalen aan de Universiteit Utrecht. Tijdens haar studie begon ze aan haar eerste boekvertalingen, mede dankzij een talentbeurs van het Nederlands Letterenfonds. Haar werk is divers en omspant een keur aan genres: van romans, toneel en korte verhalen tot thrillers en non-fictie.

Janny Middelbeek-Oortgiesen studeerde Zweedse taal- en letterkunde, Algemene Literatuurwetenschap en Kunstgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit Groningen en vertaalt fictie, non-fictie en toneel uit het Zweeds. Van de Zweedse Academie ontving ze in 2013 de Tolkningspriset voor haar hele oeuvre. Ook werd haar werk bekroond met de Letterenfonds Vertaalprijs 2018.