Liefde en moord in Rachel Ingalls’ Mevrouw Caliban, vertaald door Lisette Graswinckel

Een grote groene hagedisachtige man

Een ‘amfibische cultklassieker’, een ‘bitterzoete fabel’ en een ‘subversief sprookje’ vermeldt de flaptekst van de Engelse editie van Mevrouw Caliban, een novelle van Rachel Ingalls uit 1982. Ook de titel, een verwijzing naar het monster Caliban uit Shakespeares De storm, belooft de lezer een flinke snuf magie. Dat klopt. In Ingalls’ verhalen, die tot de American Gothic worden gerekend, blijkt iemands geliefde de Leeuwenkoning en verschrompelen zwarte parels vanwege een oude familievloek. Tegelijkertijd is de setting van Ingalls’ werk vaak zo alledaags als wat. De scheidslijn tussen werkelijkheid en fantasie is dun en kronkelig, voordat je het weet sta je aan de andere kant. Verwacht ook geen idyllische sprookjeswereld, want Ingalls’ voorbeelden waren Shakespeare, Ibsen en Euripides, dan weet je dat het noodlot vroeg of laat toeslaat.

In Mevrouw Caliban wandelt op een dag een grote groene hagedisachtige man de keuken van de ongelukkige huisvrouw Dorothy binnen. Ze staat net te koken. Hij heet Larry, hij werd in de Golf van Mexico gevangen door wetenschappers (die hem de Engelse taal hebben geleerd), hij is gespierd en meedogenloos, maar ook teder, leergierig, dol op avocado’s en huishoudelijke klusjes. De liefde tussen Dorothy en Larry is dan ook de normaalste zaak van de wereld. Het is juist de wereld – de Californische suburbia met zijn megasupermarkten, cocktailparty’s en filmstudio’s – die volkomen absurd is. Larry, buitenstaander pur sang, vergelijkt onze wereld met zijn onderzeese wereld en houdt ons daarmee een spiegel voor. Waarom dragen we kleren? Wat is liefde? Hoe weet je dat de sterren echt bestaan? Larry en Dorothy voeren veel gesprekken over de betekenis van alles wat voor hen beiden ooit vanzelfsprekend was.

Moorden en doden

Een complicatie die Larry en Dorothy’s geheime romance ernstig belemmert, is dat Larry bij zijn ontsnapping uit het wetenschappelijke instituut twee medewerkers aan stukken heeft gereten. Dorothy peinst of ze Larry zouden kunnen vrijpleiten op grond van zelfverdediging en komt zo uit bij de semantische vraag of Larry in de rechtbank als menselijk of dierlijk zou worden beschouwd:

They’d have to define the nature of the term human being. If Larry wasn’t human, he couldn’t commit murder, only kill like an animal and not be punished for it.
Ze zouden de essentie van de term ‘menselijk wezen’ moeten definië­ren. Als Larry niet menselijk was, kon hij ook geen moord plegen, maar alleen doden als een dier, waarvoor hij niet kon worden gestraft.

De vertaling levert bij nader inzien kopzorgen op: had ik ‘human being’ en human toch beter met 'mens' kunnen vertalen? Nu staat er de breedst mogelijke term, waar in deze context veel voor te zeggen valt, maar in de praktijk klinkt het toch vertaald. Terwijl deze interessante vraag vooral de opmaat was voor een andere vertaalkwestie.

Dit is de enige keer in de tekst dat het woord ‘murder’ valt, verder worden varianten van ‘to kill’ gebruikt. Nu wordt in het Engels ook onderscheid gemaakt tussen ‘to (commit) murder’ en ‘to kill’, net zoals we in het Nederlands het onderscheid kennen tussen ‘vermoorden’ en ‘doden’. In het dagelijks gebruik is ‘to kill’ echter inzetbaar voor zowel moordenaars als roofdieren én bestrijkt het een breed register. Het Nederlandse equivalent ‘doden’ is daarbij vergeleken beperkt inzetbaar. Het is vrij formeel, zodat je ‘to kill’ niet in alle gevallen met ‘doden’ kunt vertalen. Afhankelijk van het register van de spreker moet je soms uitwijken naar alternatieven, zoals ‘afgemaakt’, ‘van het leven beroofd’, ‘een kopje kleiner gemaakt’, noem maar op. Neem dit voorbeeld uit een dialoog. De praktisch ingestelde Larry oppert op enig moment:

“I can kill them for you, and it will be all right.”
‘Ik kan ze voor je doden, dan is alles goed.’
Of: ‘Ik kan ze voor je afmaken, dan is alles goed.’

De laatste optie klinkt natuurlijker. Dat gezegd hebbende: Larry, die de Engelse taal nog maar kort machtig is, spreekt soms opvallend schools en beleefd. In die gevallen past ‘doden’ ineens heel goed.

Kiezen of niet kiezen

In het Nederlands is ‘vermoorden’ juist breder inzetbaar dan ‘to (commit) murder’. Hier schuilt echter een addertje onder het gras. In dit curieuze verhaal staat immers het onderscheid mens-dier ter discussie en doorgaans worden alleen mensen beschuldigd van moord. Als ‘to kill’ in verband met Larry wordt gebruikt, zou je met de keuze voor ‘vermoorden’ een standpunt innemen in de mens-dierdiscussie. Al kun je bij het zelfstandig naamwoord ‘killings’ dan weer niet om ‘moorden’ heen.

Tot slot een speciaal geval. Larry is weer aan het woord:

“They’ll just beat me to a pulp and say I was trying to eat them up. Even if I gave myself up, it’s too late. Haven’t you noticed — they keep calling me ‘the killer’?”
‘Ze zullen me gewoon tot moes slaan en roepen dat ik hen wilde opeten. Ook als ik mezelf aangaf, zou het te laat zijn. Is het je opgevallen? Ze noemen me steeds “de killer”.’

Het woord ‘killer’ kennen wij ook. Heel soms hoef je niet te kiezen.

Lisette Graswinckel vertaalde werk van onder anderen Leonora Carrington, Jean Rhys en Ann Petry. Over Lisa Hallidays Asymmetrie schreef ze voor ons ook een vertalerstoelichting.