Over het vertalen van Mithu Sanyals Identitti door Ymke van der Staay

Niet zoals het lijkt

Das letzte Mal, dass ich mit dem Teufel sprach, war er nackt, sichtlich sexuell erregt und eine Frau.
De laatste keer dat ik met de duivel sprak was hij naakt, zichtbaar seksueel opgewonden en een vrouw.

Zo begint de eerste blog van hoofdpersoon Nivedita in Identitti en zo begint ook het boek. Het is een zin die perfect samenvat waar dit boek over gaat (seks, identiteit en gender) en de lezer er alvast op voorbereidt dat in dit boek niets is wat het lijkt: de duivel is geen man maar een vrouw, eigenlijk is ze ook geen duivel maar een godin, en deze godin, Kali, is geen bovenmenselijk wezen ergens ver weg in de hemel, maar een tastbare, imperfecte vrouw, die daadwerkelijk aan Nivedita verschijnt.

En nog iets is niet zoals het lijkt: Saraswati, de professor van Indiase afkomst die haar Students of Colour zo inspireert en die vooral voor de eveneens Indiaas-Duitse Nivedita een groot voorbeeld is, blijkt wit te zijn. Wat nu? Terwijl de hele wereld (of beter: het hele internet, wat voor Nivedita’s generatie op hetzelfde neerkomt) een mening over dit bedrog heeft, wil Nivedita vooral weten waarom. Waarom heeft Saraswati gelogen? Ze gaat verhaal halen. Wat volgt, zijn gesprekken waarin de termen en concepten je om de oren vliegen, waarin academisch taalgebruik wordt afgewisseld met internettaal, en hatelijke tweets vol spelfouten net zo bijdragen aan het debat als opiniestukken van cultuurwetenschappers.

Inclusief en politiek correct taalgebruik

Het taalgebruik is bewust inclusief en politiek correct: er wordt uiteraard ‘wit’ gezegd in plaats van ‘blank’, maar dat is niet het enige. Als de woorden ‘wit’ en ‘zwart’ worden gebruikt om een persoon te omschrijven, wordt er eigenlijk geen kleur mee bedoeld, zo is de gedachte, maar een sociale machtsverhouding. Om dat verschil zichtbaar te maken, wordt ‘wit’ als persoonsomschrijving altijd cursief geschreven en ‘zwart’ met hoofdletter. De zwarte hond draagt een witte halsband, maar de Zwarte man begroet zijn witte vriendin.

Verder verzet het taalgebruik zich tegen het uitgummen van vrouwen: in Identitti wordt in het Duits bijvoorbeeld niet de generiek mannelijke vorm ‘Studenten’ gebruikt, maar de inclusieve vorm ‘Student*innen’. De asterisk voor de vrouwelijke uitgang -innen geeft aan dat niet alleen vrouwelijke studenten worden bedoeld (zoals bij de spelling ‘Studentinnen’ het geval zou zijn) maar álle studenten, of ze nou mannelijk, vrouwelijk, allebei of geen van beide zijn. Maar hoe doe je dat in het Nederlands? Wij kennen dit ‘Gendersternchen’ niet, en bij ons wordt de vrouwelijke vorm op veel verschillende manieren gevormd: je hebt acteurs/actrices, studenten/studentes, en leraren/leraressen. En dan zijn er nog beroepsgroepen die geen aparte vrouwelijke vorm hebben, zoals arts en professor.

Het op precies dezelfde manier weergeven als in het Duits was dus geen optie, maar ik wilde ook geen afbreuk doen aan het bewust inclusieve taalgebruik van zowel de schrijfster als de personages door gewoon de mannelijke vorm te gebruiken. Na overleg met de uitgever heb ik dit opgelost door telkens een asterisk te plaatsen na de mannelijke vorm, en Nivedita dit uit te laten leggen in een van haar blogs. Daarin schrijft ze over Kali:

Ze is wild en woedend en drinkt het bloed van haar tegenstanders*. (‘Tegenstanders*’ ja, want het gendersterretje geeft aan dat alle geslachten worden bedoeld.)

Zo moet je het als vertaalster soms aandurven om in de schoenen van de schrijfster te gaan staan en een paar woorden toe te voegen aan haar tekst, zodat niet verloren gaat wat zij bedoelde. Misschien dat het Nederlands ooit een betere oplossing bedenkt om het verschil aan te geven tussen huidskleur en kleur, en tussen mannen en ‘mannen plus de rest’. Maar wat heerlijk dat we, tot het zover is, slechts over de landsgrenzen hoeven te spieken om te weten hoe het ook kan: net zo woke zijn als Mithu, Nivedita & co.

Ymke van der Staay (1994) deed de master Literair Vertalen aan de Universiteit Utrecht. Naast Identitti vertaalde ze ook Groeipijnen van Sophie Passmann. Op dit moment werkt ze aan twee vertalingen: Sprache und Sein van Kübra Gümüşay en Nebenan van Kristine Bilkau.