Verdichting en waarheid: over het vertalen van Tove Ditlevsens De gezichten door Lammie Post-Oostenbrink

N.B. Trigger warning: in De gezichten doet de hoofdpersoon een zelfmoordpoging.
Op Athenaeum.nl zijn ook de eerste pagina’s uit de roman te lezen. We brachten eerder fragmenten uit Kindertijd, Jeugd en Afhankelijkheid. Ilja Velthuis schreef een boekverkopersbespreking over Afhankelijkheid.

Bij een lezer kunnen de emoties hoog oplopen als ze een verhaal lezen dat echt gebeurd is. Dat kan een autobiografie zijn, maar ook een boek waarin de schrijver een bepaalde gebeurtenis tegen het licht houdt, met getuigenverklaringen en wat al niet meer (bijvoorbeeld De graanrepubliek van Frank Westerman). Maar wat moet je met een boek waarop de voorkant ‘roman’ staat, terwijl de inhoud heel erg autobiografisch aandoet?

Verdichting of waarheid?

Zo’n boek is De gezichten. Dat had ik toen het las en zeker toen ik het vertaalde. Want waar houdt de ‘verdichting’ op en begint de ‘waarheid’? Het zal voor de lezers niet altijd duidelijk zijn (en voor mij als vertaler ook niet!). Neem bijvoorbeeld de achternaam van de hoofdpersoon: Mundus. Dat is heel toevallig ook de meisjesnaam van Toves moeder. Is Lise Mundus uit De gezichten dan een alter ego van Tove? Gert, de echtgenoot van Lise werkt als hoge ambtenaar op een ministerie. Victor Andreasen, van wie ze in 1963 was gescheiden, werkte ook op een ministerie. Is Gert gebaseerd op Viktor? Wat dacht je van de naam van de dokter in het psychiatrische ziekenhuis: dr. Jørgensen. Zo heet de behandeld arts van Tove ook! Lise, een kinderboekenschrijfster, voelt zich een fraudeur en is bang dat ze op een dag ontmaskerd wordt; Tove heeft zelf toegegeven dat schrijven voor haar ‘een zeer geheim en verboden bezigheid’ is, ‘vol schaamte, iets wat je stiekem in een hoekje doet als niemand kijkt’. En die eerste zin van het boek... Doet die je niet ergens aan denken?

Angst en verwarring

Helemaal vrij van autobiografische trekjes is De gezichten dus niet. Dit moet je, vind ik, in je achterhoofd houden als je het boek leest. Het is natuurlijk best spannend is om te raden welke passages autobiografisch zijn, maar als je je alleen daarop richt, zie je het in mijn ogen belangrijkste over het hoofd: de crisis waarin de hoofdpersoon zich bevindt. Haar angst en verwarring zijn vanaf de eerste bladzijde voelbaar. Ze voelt zich bedreigd, heeft het idee dat iedereen in het gezin, inclusief de hulp in de huishouding, haar bespioneert en dat ze haar naar het leven staan. Ze wil een veilig heenkomen zoeken en denkt dat te vinden op een psychiatrisch afdeling van een ziekenhuis. Je krijgt als lezer een fascinerende blik in het hoofd van iemand die psychisch in de war is, zozeer zelfs dat je aan je eigen observatievermogen begint te twijfelen. Want je bent toch gewend om sympathie te voelen voor een hoofdpersoon in een boek, dus wat doe je als je weet dat wat die hoofdpersoon denkt te zien en (niet onbelangrijk) denkt te weten gebaseerd is op aannames en fictieve gesprekken die alleen in haar hoofd plaatsvinden?

Van wat ik heb begrepen, heeft Tove veel positieve reacties gekregen van mensen die op een psychiatrische afdeling hebben gezeten, omdat De gezichten zo’n goed beeld gaf van wat ze zelf hadden doorgemaakt. Toen ze zelf in een psychiatrische kliniek zat, zouden medepatiënten haar trouwens gevraagd hebben om hun ervaringen in haar verhalen te verweven. Dat is natuurlijk lastig te controleren, maar het geeft wel aan hoeveel vertrouwen die mensen in Tove en haar vertelstem hadden.

Neem de tijd!

Hoe ga je met al die verwarrende indrukken om als vertaler? Omdat Tove Ditlevsen vooral in Amerika erg populair is, heb ik hierover lange gesprekken gevoerd met mijn Amerikaanse collega Michael Favala Goldman, toen we elkaar vorig jaar herfst op het jaarlijkse congres voor Deense vertalers zagen in Aalborg. Hij had het boek namelijk al vertaald en raadde me aan om er de tijd voor te nemen, zodat je niet te veel in het verhaal werd gezogen. Afstand scheppen tussen jezelf en de tekst. Dus dat heb ik gedaan. Niet eindeloos achter elkaar doorrammelen op je toetsenbord (wat ik eigenlijk altijd doe), maar pauzes nemen, stukjes wandelen, beetje muziek luisteren, tv kijken. Maar op een gegeven moment moet je toch de hele tekst doornemen en toen viel het me weer op hoe beklemmend het verhaal is.

Gezichten in Toves werk

Tijdens het vertalen van De gezichten las ik de biografie over Tove, geschreven door Jens Andersen (bekend van onder andere Deze dag een leven, over Astrid Lindgren, vertaald door Kor de Vries en mij). Hij schrijft dat Tove ‘iets’ heeft met gezichten en dat die als thema constant opduiken in haar werk. Dus is het een idee om na het lezen van De gezichten de Kopenhagentrilogie er nog eens bij te pakken en op zoek te gaan naar de gezichten in die boeken. Misschien bekijk je de verhalen dan wel met een andere blik.

Lammie Post-Oostenbrink (1970) studeerde Scandinavische Talen en Cultuur aan de Rijksuniversiteit Groningen. Sinds 2010 vertaalt ze fictie, non-fictie, kinderboeken en poëzie uit het Deens, Noors en Zweeds. Ze vertaalde al meer dan twintig boeken, waaronder Zegeningen van Caroline Albertine Minor [lees haar vertalerstoelichting] en de Kopenhagen-trilogie van Tove Ditlevsen, en werk van Maja Lunde [vertalerstoelichting] en Niklas Natt och Dags romans [lees haar toelichting bij 1793 en 1974].