De eerste zin en de dilemma’s van Het mysterie van Mrs. Indonesia door Y.B. Mangunwijaya, vertaald door Cara Ella Bouwman

Het grote dilemma waarmee ik als vertaler van Het mysterie van Mrs. Indonesia, in de eerste zin en in het hele boek werd geconfronteerd was de lengte van de zinnen. Waar precies was het einde van die eerste Indonesische zin? Ik heb daarvoor de eerste puntkomma aangehouden van de oorspronkelijke tekst. Die kwam pas na veertig woorden.

Een ander minstens even groot dilemma was de spaarzame interpunctie in de lange Indonesische zinnen. Nu kende ik die lange zinnen van de Indonesische schrijver Y.B Mangunwijaya, want ik had al eerder een ander boek van hem vertaald. Maar de inhoud van Het mysterie van Mrs. Indonesia is niet eenvoudig. Mangunwijaya beschrijft daarin de geschiedenis van de eerste vijftig jaar van de onafhankelijke Republiek Indonesië. De originele vorm die hij daarvoor koos, is een moderne variant op het wajangverhaal en de daarbij behorende dalang, een vrolijk er op los associërende, eindeloos doorratelende verteller. In lange kronkelzinnen vertelt deze dalang de lotgevallen van de hoofdpersoon, het eenvoudige, maar mooie dorpsmeisje dat symbool staat voor de Republiek Indonesië. Want niet alleen de elite maar ook eenvoudige mensen en vrouwen mogen volgens de verteller hun stem laten horen bij de inrichting van jonge Republiek. Om de gebeurtenissen rondom Mrs. Indonesia in die lange zinnen te verduidelijken, heb ik in het Nederlands indien nodig zinnen gesplitst en meer leestekens gebruikt.

Wel of geen extra punten en komma’s?

Toen ik Mangunwijaya bij een gesprek over de vertaling van Durga Umayi vroeg of ik die lange zinnen eventueel mocht opsplitsen en meer punten en komma’s in de Nederlandse tekst mocht aanbrengen, ontweek hij een antwoord. Wat nu? Een tijd lang bleef het vertaalplan van Durga Umayi / Het mysterie van Mrs. Indonesia daarna op de plank liggen totdat een bijbel- en islamkenner mij zei dat in de oorspronkelijke tekst van de bijbel en de koran ook geen punten en komma’s staan. Maar in de vertaling zet men die er voor de leesbaarheid wel in. Dat leek me een afdoend argument.

Wel of geen wel verleden tijd, wel of geen meervoud, welk lidwoord?

Andere vertaaldilemma’s waren bijvoorbeeld dat het Indonesisch geen speciale vormen kent voor de verleden tijd. Die moet je als vertaler opmaken uit de context. Verder kent het Indonesisch geen lidwoorden. Die worden in het Nederlands toegevoegd op grond van het zinsverband. Ook het gebruik van het meervoud is anders in het Indonesisch. Dat wordt weergegeven door een verdubbeling van het zelfstandig naamwoord of door achter een zelfstandig naamwoord het cijfer 2 te zetten. Maar dat wordt ook vaak weggelaten. Meestal blijkt dit dan later wel uit het verband. De keuze is aan de vertaler.

Njonja of Puan?

In die eerste zin (en trouwens die hele eerste bladzij) behandelt de verteller een typisch Indonesische vraag. Hoe moet de hoofdpersoon worden aangesproken? Met Njonja of met Puan /Vrouwe ? Het gaat in die eerste zin over hiërarchie. Die aanspreektitel bepaalt iemands plaats in de maatschappij. De verteller voert hierover een discussie met zichzelf en met ons, lezers.

Nyonya Nusamusbida, yang betul: Puan Nusamusbida, menurut seorang tumenggung bahasa Indonesia yang sudah sejak zaman Gouverneur-Generaal Tjarda van Starckenborgh-Stachouwer sampai menjelang tahun 2000 konsekuen Pujangga Baru pendekar bahasa persatuan Pan-Melayu Raya untuk seluruh Asia Tenggara Bagian Selatan;
Ze heet Njonja Nusamusbida. Maar misschien is Puan of Vrouwe Nusamusbida beter. Want volgens een zeer invloedrijke schrijver met heel veel gezag op het gebied van de Indonesische taal die al sinds de tijd van Gouverneur-Generaal Tjarda van Starkenborch-Stachouwer consequent Nieuw Dichter werd genoemd en die bovendien een vurig voorstander was van een Groot-Pan-Maleisische eenheidstaal voor heel Zuidoost-Azië-ten-zuiden, was het beter om haar met Puan in plaats van met Njonja aan te spreken.

Toevoegen/ uitbreiden en weglaten

De eerste zin van Durga Umayi telt veertig woorden. Diezelfde zin in de vertaling Het mysterie van Mrs. Indonesia telt tachtig woorden. Het Indonesisch in Durga Umayi is veel compacter dan de Nederlandse vertaling. Om de leesbaarheid voor de Nederlandse lezer te vergroten heb ik zo nodig een woord of een paar woorden in het Nederlands toegevoegd.

Neem bijvoorbeeld de eerste zes woorden van de eerste zin in het Indonesisch:

Nyonya Nusamuspida, yang betul: Puan Nusamusbida

De Indonesische verteller valt met de deur in huis als hij zijn hoofdpersoon voorstelt: Nyonya Nusamusbida. Maar hij bedenkt zich meteen: yang betul (of juist) Puan Nusamusbida,

In de letterlijke Nederlandse vertaling zijn dat vier Indonesische woorden achter elkaar Dat zijn te veel vreemde woorden, zeker voor de openingszin, letterlijk: Njonja Nusamusbida of juist Puan of Vrouwe Nusamusbida… Bovendien ontbreekt het ritme. Ik heb de vertaling daarom uitgebreid en er twee korte zinnen van gemaakt. Ook heb ik voor de duidelijkheid de Nederlandse vertaling van Puan toegevoegd:

Ze heet Njonja Nusamusbida. Maar misschien is Puan of Vrouwe Nusamusbida beter.

Plaagstootjes voor een onbekende dichter

Om zijn keuze voor de aanspreektitel Puan in plaats van Njonja kracht bij te zetten beroept de verteller zich vervolgens op een bekend schrijver en een autoriteit op het gebied van de Indonesische taal (Sutan Takdir Alishahbana). Maar eerst geeft hij hem een paar plaagstootjes:

De verteller zegt: menurut seorang tumenggung bahasa Indonesia… (letterlijk: volgens een vice-regent op het gebied van de Indonesische taal). Het gebruik van het woord ‘tumenggung’, een adellijke titel, zoiets als ‘vice-regent’ is hier wat komisch. De vertaling vond ik lastig. Uiteindelijk heb ik het omschreven. Het komisch effect ging daarbij helaas verloren. Jammer.
In vertaling is dat geworden:

Want volgens een zeer invloedrijke schrijver met heel veel gezag op het gebied van de Indonesische taal…

De plagerijen van Mangunwijaya gericht aan zijn collega-schrijver gaan nog even door:

yang sudah sejak zaman Gouverneur-Generaal Tjarda van Starckenborgh-Stachouwer sampai menjelang tahun 2000 konsekuen Pujangga Baru
die al sinds de tijd van Gouverneur-Generaal Tjarda van Starkenborgh-Stachouwer consequent Nieuw Dichter werd genoemd

Iemand die al sinds Gouverneur-Generaal Tjarda-van Starkenborgh-Stachouwer dicht, is stokoud en zeker geen ‘Nieuw Dichter’.
Wat ik hier in de vertaling heb weggelaten is de tijdsaanduiding: sampai menjelang tahun 2000 > tot tegen het jaar 2000.
De reden is dat deze tijdsaanduiding nu in 2023 niet meer van toepassing is.

De laatste plagerijen aan het adres van Sutan Takdir Alishahbana in het Indonesisch en in vertaling:

pendekar bahasa persatuan Pan-Melayu Raya untuk seluruh Asia Tenggara Bagian Selatan;
en die bovendien een vurig voorstander was van een Groot-Pan-Maleisische eenheidstaal voor heel Zuidoost Azië-ten-zuiden, was het beter om haar met Puan in plaats van met Njonja aan te spreken.

Sutan Takdir Alishahbana was inderdaad een voorstander van een eenheidstaal voor Indonesië en Maleisië. Maar Mangunwijaya steekt wel de draak met hem door zo te overdrijven met ‘Groot-Pan-Maleisisch en heel Zuidoost-Azië-ten-zuiden’.

Het woord pendekar betekent zoiets als voorvechter, vechtjas. Ik heb het vertaald met een vurig voorstander. Ook heb ik als reminder voor de lezer na al die opsommingen het volgende stukje zin in het Nederlands toegevoegd: ‘was het beter om haar met Puan in plaats van met Njonja aan te spreken’.
Door die toevoeging heb ik de eerste zin iets doorzichtiger gemaakt. In de tweede zin legt deze ‘Nieuw Dichter’, dan uit waarom Puan beter is. Maar dat valt formeel buiten het bereik van die eerste zin in het Indonesisch, in het Nederlands in een aantal zinnen opgesplitst.

Woorden in hun onderlinge cadans

Vertalen is een voortdurend wikken en wegen en de best mogelijke keuzes maken tussen allerlei passende varianten. Daarbij is het nodig zinnen soms in te korten, soms op te splitsen en soms woorden toe te voegen zodat een er nieuwe ritmische vertelling ontstaat die zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst blijft. Vertalen is een fantastisch spannend spel met woorden in hun onderlinge cadans.

Cara Ella Bouwman vertaalde van Mangunwijaya ook Ballade van de Betjak en Tussen admiraals en sultans en Pramoedya Ananta Toers Guerrillafamilie, en stelde bloemlezingen uit de Indonesische en Chinese literatuur samen.