Over Filip Müllers Sonderbehandlung, vertaald door Jan Sietsma

Es war an einem Sonntag im Mai 1942.
Het was een zondag in mei 1942.

Is deze zin de eerste zin van het boek? Ja, want het eerste hoofdstuk begint ermee. Nee, want voordien heeft de auteur al geciteerd uit het bijbelboek Spreuken, uit een telex van Reinhard Heydrich en uit een toespraak van Heinrich Himmler. En nogmaals nee, want de auteur heeft reeds voor de titelpagina uitgelegd wat het nazi-eufemisme ‘Sonderbehandlung’ inhoudt:

Sonderbehandlung

Die nationalsozialistischen Täter verwendeten diesen Begriff in ihrem Sprachgebrauch sowie im Verwaltungsschriftverkehr, um ihre wahre Absicht zu verschleiern und nicht öffentlicht zu benennen.
Wer durch die SS eine Sonderbehandlung erfuhr, wurde umgebracht.

Sonderbehandlung – ‘speciale behandeling’
De nationaalsocialistische daders bezigden dit begrip zowel in hun spraakgebruik als in hun officiële correspondentie om hun ware bedoelingen te verhullen en niet publiekelijk te benoemen.
Wie van de ss een Sonderbehandlung kreeg, werd omgebracht.

De auteur van het boek, Filip Müller (1922-2013), was een Slowaakse Jood, die in april 1942 naar het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz werd gedeporteerd, waar de nazi’s hem, op die zondag in mei 1942, indeelden in het Sonderkommando.

Het Sonderkommando leefde afgezonderd van de andere gevangenen in het kamp en bestond hoofdzakelijk uit Joodse mannen (geen vrouwen), die, op straffe van hun eigen dood, door de nazi’s belast werden met het gruwelijkste werk in het kamp: het uitruimen van de gaskamers en het verbranden van de slachtoffers in ovens en verbrandingskuilen. Van de circa 2200 gevangenen die in de loop der jaren in het Sonderkommando tewerk zijn gesteld, hebben naar schatting 110 het overleefd.

Sonderbehandlung (1979) is een van de weinige directe ooggetuigenverslagen van wat zich in en rondom de gaskamers, crematoria en verbrandingskuilen heeft toegedragen. Mede daarom neemt het, zelfs binnen de kampliteratuur, een bijzondere plaats in. In een interview heeft Müller verklaard dat de gebrekkige en vaak ook onjuiste kennis die over het Sonderkommando in omloop was, een reden was om zijn boek te schrijven:

Na de Tweede Wereldoorlog meende iedere overlevende het beter te weten, en het geheimzinnige Sonderkommando fascineerde hen zo dat ze vaak maar wat fantaseerden. [...] Het was mijn taak om te laten zien wat zich tussen de muren [van de crematoria en gaskamers] afspeelde en hoe het mogelijk was om binnen vierentwintig uur bijna twintigduizend mensen uit de weg te ruimen. Dat geheim te laten zien, dat was mijn taak.

Die doelbewuste beperking van Müller om alles wat niet op het Sonderkommando betrekking heeft buiten beschouwing te laten (waaronder zijn voor- en naoorlogse bestaan), gaat gepaard met een al even functionele en zakelijke, zo niet afstandelijke manier van schrijven. Dat wil niet zeggen dat Müller niet goed vertelt – dat doet hij zelfs heel goed; men leze het fragment – of dat hij zijn toevlucht neemt tot verbloemende taal. Dat laatste doet hij bepaald niet, want het boek bevat veel schokkende verhalen en details, veel meer waarschijnlijk dan u, naar ik vrees, binnen het bestek van 240 bladzijden voor mogelijk houdt.

Ik hoop dat u die laatste opmerking niet opvat als een uitdaging – hoe belangrijk het ook is om Sonderbehandlung te lezen – maar als een welgemeende waarschuwing.

Jan Sietsma vertaalt boeken, meestal uit het Duits, en is docent aan de VertalersVakschool. Hij vertaalde onder meer, soms met anderen, werk van historici (Peter Frankopan, Douglas Smith, Volker Ullrich), filosofen (Walter Benjamin, Emil Cioran, Ludwig Wittgenstein) en klassieke Duitse auteurs (Heinrich Heine, Heinrich von Kleist, Friedrich Schlegel).