Over het vertalen van Hetze van Sasja Filipenko door Jan Lodewijk Eshuis

N.B. Lees op Athenaeum.nl ook een fragment uit Filipenko's roman De Ex-zoon, die Roel Salemink in 2022 als een van de meest romantische boeken bestempelde - het gaat over de liefde voor een land.

Blijvende relevantie in een radicaal veranderde wereld

Terwijl ik bezig was met de vertaling van Filipenko’s Hetze, staken Russische tanks de grens met Oekraïne over. Nu, een jaar later, terwijl ik me aan het oriënteren ben op nieuwe vertaalprojecten, stel ik mezelf bij verschillende titels de vraag: is dit werk nog wel relevant in een wereld die door de oorlog zo radicaal veranderd is? Wat betreft Hetze, dat in Rusland al in 2017 verscheen, is mijn antwoord hierop een volmondig ‘ja’.

Door De Ex-zoon, zijn debuutroman, die ik vorig jaar heb vertaald, werd Filipenko al geprezen om zijn voorspellende gaven. In die roman raakt de Belarussische scholier Frantsisk in coma en ontwaakt tien jaar later in een Belarus dat in de tijd is blijven stilstaan. Bij verschijning van het boek kreeg het epitheta toegedicht als ‘fantasierijk’ en ‘vergezocht’, maar alle verwijzingen naar de latere protesten en de manier waarop deze hardhandig werden neergeslagen zijn waarheid gebleken.

Jevgeni Prigozjin en Volodja Slavin

Tijdens het vertalen van Hetze las ik een korte biografie van Jevgeni Prigozjin, bijgenaamd ‘de kok van Poetin’. Na een crimineel verleden klom deze figuur op van worstenverkoper tot de bereider van Poetins staatsbanket. Daarnaast hield hij zich bezig met het vuile werk van Poetin: hij zette een grote trollenfabriek op voor de verspreiding van nepnieuws en richtte zijn eigen militaire elite-eenheid op, nu maar al te bekend onder de naam Wagner-groep.

De parallellen met Volodja Slavin uit de roman Hetze zijn opmerkelijk: ook hij weet zich door allerlei handige dealtjes en illegale operaties op steeds grotere schaal op te werken tot een van de belangrijkste oligarchen van Rusland. Voor zijn strijd beschikt hij over een trollenleger en een hiërarchisch opgezet systeem van knokploegen. Zijn oorlog richt zich alleen niet tegen een ‘nazistisch, satanisch’ Oekraïne (niet mijn woorden), maar tegen de journalist die hem probeert te ontmaskeren.

‘Zonder zeep in iemands achterste kruipen’

Hetze is een raamvertelling: de ik-persoon, een cellist, heeft nauwelijks een rol in het boek, maar krijgt het verhaal van zijn broer Lev te horen. Zijn jeugdvriend Kalo voert taken uit voor Volodja Slavin en ronselt ook Lev hiervoor.

Voor mij als vertaler was een van de lastigere passages het moment waarop Lev door zijn vriend Kalo wordt ingewerkt om diensten te verrichten voor Volodja Slavin. Kalo vertelt niet rechttoe rechtaan wat het werk inhoudt, maar komt met een zeer omfloerst verhaal, waar ook Lev in eerste instantie weinig van begrijpt. Hieronder een voorbeeld uit deze passage:

— Представь себе: всплывает человек, человек, в силу профессии или глупости своей, лезет в задницу без мыла, переходит дорогу важным людям.
Stel je even voor: er duikt een of andere snotaap op die zich in het kader van zijn werk, of gewoon uit domheid, hondsbrutaal gaat ingraven in de zaken van belangrijke mensen en hen voor de voeten loopt.

‘Лезть в задницу без мыла’ valt letterlijk te vertalen als ‘zonder zeep in iemands achterste kruipen’. Er wordt mee bedoeld: ‘zich ingraven, zich bemoeien’. Ik heb lang gezocht naar een Nederlands alternatief dat net zo grof is, maar kwam er niet op. Daarom heb ik het grove aspect elders in de zin gecompenseerd: het neutrale Russische ‘человек’ (een persoon, iemand) heb ik vertaald als ‘snotaap’. Misschien is het niet zo grof als ‘zonder zeep in iemands achterste kruipen’, maar het brengt wel de neerbuigende toon over waarop Kalo over journalisten spreekt.

Kalo’s uitleg van het werk zit vol met dit soort straattaal. Vaak zijn zulke uitdrukkingen niet in het woordenboek of op het web te vinden, maar mijn Russischsprekende contacten en de schrijver zelf waren altijd bereid mijn vragen te beantwoorden. Wie denkt dat vertalen een eenzame bezigheid is, heeft deels gelijk, maar zowel het contact met de schrijver en met brontaalsprekers, als het voorleggen van vertaalproblemen aan collega’s maakt het een leerzaam en sociaal proces.

Jan Lodewijk Eshuis is vertaler uit het Russisch. Hij vertaalde Sasja Filipenko’s romans De ex-zoon en Hetze.