Recensie: De ongenadige spiegel

Is Alles verandert van Kristien Hemmerechts 'een farce, een satire of burleske'? Dat is een vraag die Hemmerechts zelf oproept. Ze besloot tot een experiment en herschreef In ongenade van J.M. Coetzee om te zien wat dit met de loyaliteit voor de hoofdpersoon doet. In Hemmerechts' spiegelroman is de professor Engelse literatuur David Lurie Iris Verdonck geworden, de professor die de TransSex-Lit-test heeft gemunt: het omkeren van de geslachten in de literatuur om de ogen te openen voor seksisme. Hemmerechts' intrigerende experiment toont aan dat de verhaallijn van In ongenade ongelooflijk dun is.

Complex

Een oordeel formuleren over Alles verandert is razend complex. Oordeel je nu over het vermogen van Hemmerechts om een goede roman te schrijven, of oordeel je over het vermogen van Hemmerechts om een goede roman van een ander te herschrijven, zodat je in feite een vonnis over die andere roman velt? Alles verandert van Hemmerechts is zo met In ongenade verweven, dat kritiek op haar boek automatisch kritiek op Coetzees boek is.

Goedkoop

In ongenade was een beetje bij me weggezakt, wat gunstig is om onbevangen tegen dit experiment aan te kijken. Het eerste deel van Alles verandert vind ik ijzersterk, met scherpe dialogen, rechtgeaarde personages, intriges, suspense en intelligente vragen. Dat heeft alles te maken met de fijne, academische sfeer. Iris diept het thema in haar colleges via listige spiegelingen verder uit (zo onderzoeken haar studenten In ongenade op mannelijke privileges en misbruik). Zo stelt ze in een volle zaal over Nabokovs Lolita: 'Het verhaal is weinig realistisch, en dat hoeft ook niet, maar met een vrouw van middelbare leeftijd in de rol van Humbert en een twaalfjarige Lolito wordt het een farce, een satire of burleske.' Haar snedige opmerkingen en de ontluikende woede als ze wordt tegengesproken, zijn een feest, terwijl Hemmerechts er flink de vaart in houdt. Knap kopieerwerk, en dat is een compliment voor Hemmerechts.

Maar in het tweede deel, op de boerderij van haar zoon (bij Coetzee op de boerderij van zijn dochter), wordt de plot tamelijk irreëel. Het lijkt wel een goedkope thriller wanneer er drie schikgodinnen voor de deur staan om Iris en haar zoon iets aan te doen (al duiken die godinnen vaker op in Hemmerechts' werk). Het komt vergezocht over, alsof Iris hallucinerend verblijft op een bevreemdend eiland buiten de realiteit, waar van alles haar ontglipt. Dat komt vooral door het asielzoekerscentrum vlakbij en de macht die een Somalische vluchteling over haar indifferente zoon krijgt: het is te ongebruikelijk, te onnavolgbaar. Ik snap net als Iris bovendien niet helemaal hoe de banden met de schikgodinnen en de vrienden van haar zoon lopen, waardoor ik het gevoel krijg dom te zijn. En uit het verhaal val. Dat is Coetzee aan te rekenen, die net zo'n bevreemdende constructie in zijn verhaal introduceerde als Hemmerechts.

En dat terwijl Hemmerechts er met vluchtelingen die de macht krijgen nog iets bijzonder actueels van weet te maken. De schikgodinnen zijn sadistische, seksistische Somalische vrouwen. 'Stel je voor dat een vluchteling uit Somalië een betere broek zou dragen dan je zoon, of betere sandalen. De schande!' Zo hedendaags is de Zuid-Afrikaanse discriminatieproblematiek uit 1999 anno 2015 dus in Noordwest-Europa. En zo bot en racistisch was dus de tekst van Coetzee (maar dat heeft hij wel naar zijn hoofd gekregen). Het opent - opnieuw - de ogen, maar nu voor onze eigen vluchtelingenproblematiek. Verdienste voor Hemmerechts.

Angst voor ouderdom

Het viel me ook op, en dat is indirect dan weer een compliment aan Coetzee, dat Alles verandert eigenlijk over de angst voor ouderdom gaat. Iris is net als David 52 en probeert uit alle macht haar grijze haren te verdoezelen. Dat is misschien wel de reden waarom ze halverwege worden afgeknipt en een haarspoeling uiteindelijk achterwege blijft. Het boek is dan ook een loutering, een pas op de plaats. Een realiteitscheck (ook doordat Iris haar zoon moet leren loslaten, zoals David dat bij zijn dochter moest).

Iris' obsessie met seks en dildo's, die een antwoord zouden kunnen zijn op de aftakeling, is niet eens schokkend. Sowieso vind ik haar lust niet absurd of kil. Dat heeft Hemmerechts goed gedaan: ze kreeg de seksdrift levensecht, redelijk normaal. Precies wat ze is.

Sekse en schuld

Maar de vraag die Hemmerechts wilde beantwoorden was of de sympathie voor Iris anders zou zijn dan de sympathie voor David. Vergeven we de man zijn fouten eerder dan de vrouw? We kennen maar één kant van het verhaal, die van Iris, en het meisje waar ze als een blok voor valt is evenmin een maagd. Zo pleit je jezelf wel vrij. Iris doet er nogal nuchter en gewoontjes over, maar haar goede bedoelingen ten spijt, ze misbruikt haar macht en treft dus blaam.

Er is echter een kantelpunt in het verhaal dat niet in In ongenade zit en ook niet kan zitten. Ongelooflijk akelig is de korte scène waarin de schikgodinnen Iris vernederen en een koekje van eigen deeg geven, als een schervengericht (ik moest daarbij heel even denken aan de feministe Roxanne Gay, die een onthutsend slechte roman schreef, onvergelijkbaar met deze, over ontvoering en groepsverkrachting, waarin geen detail geschuwd wordt. Hetzelfde gevoel iets te lezen dat je absoluut niet wilt lezen drong zich ook nu aan me op). Daarna heeft Iris voldoende geboet en gebloed, zelfs wanneer ze net als de verkrachte dochter van David weigert om aangifte te doen, bang als ze is dat de foto's 'viraal gaan'. Bespaar haar in godesnaam de vernedering van de openbaring (waarmee Hemmerechts en passant mooi uithaalt naar de vernietigende macht van de nieuwe media). Ergo: je vergeeft haar haar schulden.

Maar wat heeft dat oordeel nog met seksisme te maken, wat toont het voor genderspecifieks aan? Daar heb ik Iris of professor Hemmerechts voor nodig om me dat uit te leggen. Wat niet wegneemt dat ik het buitengewoon interessante en ook ingewikkelde materie vind, die Hemmerechts in full swing heeft uitgewerkt. Maar ik zou er de wetenschappelijke lezing graag bij hebben gehad. Als grap.

Stahlie

Nieuw is het overigens niet, schrijven over een vrouw met onoorbare lustgevoelens. Maria Stahlie publiceerde in 1994 Het beest met de twee ruggen, waarin een veertigjarige vrouw verliefd wordt op een tiener en haar verlangens ternauwernood kan bedwingen. Zelfde thema, groots uitgewerkt en geen woord over gender. Uiteindelijk lees ik dat boek liever dan een remake van Coetzee (het is dan ook een van de beste van Stahlie). Sorry, Coetzee. Of moet ik nu toch zeggen: sorry Hemmerechts?

Fleur Speet is literair recensent. Ze schrijft onder meer voor De Morgen.