Recensie: Een grote koning met grote imperfecties

Van de Pruisen tot de Nazi’s, en van de DDR tot de huidige Bondsrepubliek Duitsland, in ieder Duits regime wordt een speciale plek ingeruimd voor de achttiende-eeuwse koning Frederik II van Pruisen, ook wel bekend als ‘Frederik de Grote’. In zijn nieuwste boek Frederick the Great: King of Prussia onderzoekt de Britse historicus Tim Blanning het leven van deze vaak gemythologiseerde vorst, en probeert hij met een kritische blik de legende te doorbreken om de man erachter te schetsen.

Een vorst die van zijn land een grootmacht maakte, een wijze denker, een hervormer die irrationaliteit en onrecht verachtte en een begiftigd cultureel genie en patroon: Frederik II van Pruisen – ook wel bekend als ‘Frederik de Grote’ -  is een van de weinige historische personen die al deze eigenschappen toegedicht kreeg. Door de jaren heen heeft de ene na de andere Duitse regering zich beroepen op zijn voorbeeld. In Frederick the Great wijkt Blanning af van het verheerlijken van deze vorst, en probeert hij op een oprechte manier de man achter alle legendes te beschrijven. Zoals hij zelf zegt was Frederik ‘so strong a character […] that he was to be as divisive in death as he had been in life’, en Blanning doet zijn uiterste best om een zo volledig mogelijk portret te geven van het complexe karakter van Frederik.

Te mooi om waar te zijn

In plaats van het leven van de koning volgens een rigide chronologische lijn onder handen te nemen heeft Blanning zijn boek ingedeeld in thematische hoofdstukken. Voorbeelden hiervan zijn Frederiks traumatische jeugd en hoe deze zijn latere persoonlijkheid beïnvloed heeft, zijn generaalschap tijdens de Silesische Oorlogen en de vele aspecten van zijn culturele en binnenlandse politiek. Blannings keuze om vanuit verschillende invalshoeken Frederiks leven en regering in detail te bekijken, werkt goed. Al heeft hij soms wel de neiging om, waar de hoofdstukonderwerpen elkaar overlappen, in herhaling te vallen. Het doet niet af aan de feiten die hij, vooral gebaseerd op primaire bronnen geschreven door Frederik en zijn tijdgenoten, presenteert.

Die feiten liegen er niet om: gedurende het gehele boek neemt Blanning een uiterst kritische houding tegenover Frederik II aan. Zo liet diens militaire leiderschap naar Blannings mening tijdens de oorlogen om Silesië van tijd tot tijd te wensen over, en had hij er geen probleem mee anderen de schuld geven van zijn eigen fouten. Ook op het thuisfront was Frederik verre van perfect: zo was hij cynisch, rigide qua smaak, een control freak, misogyn, licht antisemitisch en had hij een scherpe tong die hem periodiek gehaat maakte bij zowel zijn medevorsten in het buitenland als zijn familieleden. Deze man werd gevreesd door vriend en vijand.

Een van de gevallen waarin Blanning Frederik op de schop neemt is zijn oordeel over hoe hij omging met Frederik Willem II, zijn neef en opvolger, wiens latere koningschap er vaak bekaaid vanaf komt in de geschiedschrijving:

‘Frederick had a low opinion of his heir and never allowed him anywhere near decision-making, with the result that Frederick William was ill-prepared when he came to the throne at age forty-one. Not to make proper provision for the future government of such a personalized system can only be described as a serious dereliction of monarchical duty.’

Door zijn slechte behandeling beschreef Frederik Willem zijn oom dan ook op de volgende wijze: ‘“That animal [Frederick] is a right scourge from God, spat out of Hell on to earth by God’s wrath.”’

Ook nog koning

Toch maakt Blanning Frederik niet zwart. Waar hij de vele menselijke fouten van Frederik onthult, heeft hij ook aandacht voor zijn positievere eigenschappen. Zo concludeert hij in zijn hoofdstuk over de Silesische oorlogen dat Frederik weliswaar geen volmaakte generaal was, maar dat zijn wilskracht alsnog cruciaal was voor de uiteindelijke overwinning. Daarnaast had Frederik wel een venijnige tong, maar vond hij ook dat iedereen zijn mening moest kunnen verkondigen in de publieke sfeer van zijn koninkrijk, en participeerde hij hier actief in. Ook bevorderde hij religieuze tolerantie, implementeerde hij verschillende succesvolle economische projecten (en een paar minder succesvolle), schafte hij marteling af, werkte hij zeer hard en was hij een begiftigd muzikant, architect en schrijver. Zoals Blanning het zelf zegt:

‘As political theorist, historian, poet, dramatist, composer and flautist, he would deserve his niche in any cultural history of the eighteenth century, even if he had not been also King of Prussia.’

Wat Blanning wil vinden

Al is Blanning te respecteren om zijn pogingen om Frederik zo neutraal mogelijk te beoordelen, er zijn toch af en toe slordigheden te ontwaren in Frederick the Great. Een van de onderwerpen die Blanning duidelijk erg fascineert is Frederiks waarschijnlijke homoseksualiteit, die hij een aantal keer ter sprake brengt. Hierbij geeft hij wijselijk aan dat, aangezien Frederik nooit zijn seksuele voorkeuren benoemd heeft, er niet met zekerheid gezegd kan worden dat hij daadwerkelijk homoseksueel was. Maar hij noemt de Italiaanse filosoof Francesco Algarotti vervolgens wel een paar keer Frederiks ‘lover’.

Wel moet gezegd worden dat Blanning niet veel uitlegt over de wereld buiten Pruisen, dus enige voorkennis over achttiende-eeuwse Europese geschiedenis is waarschijnlijk een vereiste om dit goed geschreven boek op waarde te kunnen schatten. Hierbij kan men bijvoorbeeld denken aan Blannings eigen The Pursuit of Glory. Ook kan het geen kwaad om Christopher Clarks Iron Kingdom (de vertaling, IJzeren koninkrijk, verschijnt 1 oktober) na te slaan. Dit boek verhaalt over de algemene geschiedenis van het land Pruisen, en biedt dus een mooi referentiekader om Frederik II in te plaatsen. 

Ondanks wat slordigheden is Frederick the Great een prachtig werk over de menselijke kant van een uiterst fascinerende koning, waarbij Frederik uit de wolken geplukt wordt en met beide benen op de grond wordt gezet, zonder zijn reputatie als een uitzonderlijke vorst te verliezen. Frederick the Great: King of Prussia is een must voor geïnteresseerden in de verlicht absolutistische vorsten of Pruisische geschiedenis.

Tim de Wit volgt een onderzoeksmaster geschiedenis aan de Vrije Universiteit van Amsterdam en is redacteur van Skript Historisch Tijdschrift.