Recensie: Een Joodse wereld en een christelijke Jezus

Wie was Jezus? En hoe zag de wereld eruit waarin hij leefde? Dat zijn de twee vragen die Fik Meijer, emeritus hoogleraar en auteur van een flinke stapel goed verkopende boeken over de Oudheid, wil beantwoorden in zijn boek Jezus en de vijfde evangelist. Het is een stekelig onderwerp waarbij er nauwelijks betrouwbare bronnen bestaan. Het gevaar dat geschiedenis en (christelijke) mythevorming door elkaar heen gaan lopen ligt constant op de loer. Het resultaat is een aardige inleiding voor mensen die iets meer context bij de bekende Jezus zoeken, maar wel een boek dat op historisch gebied helaas te kort schiet. Door Maarten Muns.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Meijers Twee steden, Paulus en De Middellandse Zee. 

Met Flavius Josephus naar de jaren nul

De opzet van Meijers boek is doeltreffend, en is door andere auteurs ook regelmatig gebruikt. Schets eerst een tijdsbeeld: de wereld van het Jodendom rond het begin van onze jaartelling. En geef daarin vervolgens Jezus een plaats. Op die manier begrijpen de lezers dat Jezus geen christen was maar een jood, dat hij in een Joodse wereld leefde en er volledig Joodse denkbeelden op nahield. En ze begrijpen dat de wereld van het vroege jodendom in en rond Jeruzalem iets heel anders was dan het rabbijnse jodendom van nu. Een vreemde wereld bovendien, waar oudhistorici door een gebrek aan bronnen minder van begrijpen dan ze graag zouden willen.

Meijer gaat met het eerste gedeelte voortvarend van start. Voor het schetsen van de tijd waarin Jezus leefde, heeft Meijer één gids: de Joods-Romeinse auteur Flavius Josephus. Josephus is een omstreden schrijver. Hij was aanvankelijk een Joodse legerleider ten tijden van de Joodse Opstand (67-70 n. Chr.), maar werd gevangen genomen en schaarde zich daarna achter de Romeinen, tot woede van zijn volksgenoten. Hij reist met Titus mee naar Rome en schrijft daar (om met zichzelf in het reine te komen) twee historische werken: De oude geschiedenis van de Joden en De Joodse Oorlog. Josephus maakt zelfs, als enige niet-christelijke tijdsgenoot, in zijn geschriften kort melding van de persoon Jezus. De authenticiteit van dat fragment is twijfelachtig maar mede daardoor wordt Josephus in bepaalde kringen ook wel de vijfde evangelist genoemd.

Overzichtelijk en leesbaar

Omdat hij andere bronnen, waaronder de beroemde Dode Zee-rollen, niet aan bod laat komen, komt de complexiteit van de religieuze vraagstukken waarop Jezus inspeelt bij Meijer niet helemaal goed uit de verf. Deze keuze is omwille van het overzicht nog wel te begrijpen. Meijer leunt sterk op zijn gids, maar is hier en daar ook gepast kritisch. Hij schetst de moeilijke politieke omstandigheden, de corrupte koning Herodes en de beroerde sociale omstandigheden waarop Jezus inspeelde. Hij besteedt zelfs een paar pagina’s aan de ingewikkelde, maar levendige discussies die gevoerd werden over halacha, hoe te leven volgens de joodse wet. Conclusie: het Joodse volk was sociaal, politiek en religieus tot op het bot verdeeld.

Op Fik Meijer als schrijver valt niets aan te merken. Zijn stijl is helder en levendig en dat maakt Jezus en de vijfde evangelist zelfs in de wat moeilijkere passages over de politieke achtergronden onderhoudend en goed te volgen.

Een verchristelijkte Jezus

Als historicus gaat hij echter de mist in met het tweede deel van zijn boek, dat gaat over het leven van Jezus zelf. Om de vraag te beantwoorden wie Jezus was ontkomt een historicus er niet aan Jezus als jood te beschrijven. Ook de evangelisten waren joden, of in ieder geval joodse christenen. Om te begrijpen wat zij over Jezus schreven en waarom moeten zij vanuit hun joodse achtergrond geïnterpreteerd worden. Meijer presenteert zijn lezers echter een christelijke Jezus. Dat is niet wie de historische Jezus werkelijk was, maar wat zijn volgelingen van hem gemaakt hebben.

Wat voor iemand was de (joodse!) Jezus feitelijk? Wat waren de beweegredenen voor zijn volgelingen om hem allerlei (christelijke!) eigenschappen toe te dichten? Waarom ontstond er uit de kruisdood van een (joodse!) oproerkraaier en prediker een nieuwe wereldreligie? Dat zijn allemaal interessante vragen. Helaas blijft Meijers boek ergens in het midden zweven. Hij schetst een Joodse wereld, maar plaatst daarin geen joodse Jezus. Hij beschrijft diens leven aan de hand van de evangeliën, maar neemt nauwelijks de moeite die van hun christelijke lading te ontdoen. Wat precies de boodschap van Jezus was en waarom hij in de verdeelde Joodse wereld zo succesvol was lezen we niet.

Terwijl er over dit alles best iets te zeggen is, als je de schaarse bronnen maar op een goede manier kritisch bekijkt en slim met elkaar combineert. Wat overblijft, is een te gemakkelijk boek over Jezus en zijn Joodse leefwereld. Daarmee bedient Meijer een groter publiek, maar hij trapt daardoor in de valkuil van geschiedenis en mythevorming die door elkaar heen gaan lopen. Niettemin is Jezus en de vijfde evangelist een aardig boek voor de lezer die iets meer context zoekt bij de bekende (christelijke) Jezus en de tijd waarin hij leefde. Maar als portret van de historische Jezus schiet Meijer te kort, en dat is een gemiste kans. Een complexer verhaal was ook aan hem toevertrouwd geweest.

Maarten Muns is historicus en wetenschapsjournalist, voor onder andere Kennislink en NRC Handelsblad. Hij besprak eerder Jona Lenderings Israel verdeeld, over dezelfde materie.