Recensie: Hannibal voor de poorten: Carthago en Rome in oorlog

In de derde en tweede eeuw voor Christus vochten de republieken Rome en Carthago drie lange oorlogen uit waarbij de inzet was wie zich de heerser over het westelijke Mediterrane gebied mocht noemen. Carthago was de gevestigde macht, Rome de nieuwkomer op het wereldtoneel en beide waren in alle opzichten aan elkaar gewaagd. De uitkomst van de strijd stond niet vast, zeker niet toen Hannibal Italië binnenviel. In zijn nieuwe boek Mastering the West beschrijft hoogleraar en Carthagokenner Dexter Hoyos de geschiedenis van de conflicten waarin Rome kwam, zag en overwon. Door roel salemink.

Keerpunt

Maarten Asscher schrijft in het voorwoord van Te Wapen! (het boekje ter begeleiding van de Week van de Klassieken) dat veldslagen achteraf vaak als keerpunten in de geschiedenis worden gezien. Tijdens de oorlogen tussen Rome en Carthago werden vele veldslagen uitgevochten die cruciaal hadden kunnen zijn, zoals bij Cannae in 216 waar Hannibal de Romeinen verpletterend versloeg, maar die uiteindelijk geen keerpunt werden. De scharnier-interpretatie gaat vooral op voor de conflicten als jarenlang durend geheel: de uitkomst besliste wie de hegemonie in handen kreeg.

Als we op die manier naar de drie Punische Oorlogen kijken dan zou de slag bij Cannae ook weer wel als een keerpunt kunnen worden beschouwd, omdat deze vernedering voor de Romeinse legioenen een decennialange Carthagohaat opriep bij veel inwoners van de Eeuwige stad: 'The Romans never forgot Cannae and never forgave Hannibal.' Vooral de haviken in de Senaat, Cato de oudere was er daar een van, konden deze smet uit de geschiedenis niet verkroppen en bleven aandringen op het aanpakken van de Carthagers. De (apocriefe) uitspraak van Cato dat Carthago verwoest moet worden stamt uit een periode na de Tweede Punische Oorlog waarin Rome allang de superieure macht in het westelijke Mediterrane gebied was geworden.

Een derde Punische Oorlog was in dat opzicht onnodig, maar de Romeinen besloten anders: Carthago moest verdwijnen, en het kwam daarbij goed uit dat de stad waardevolle buit kon opleveren. De strijd om de hegemonie in het gebied werd niet alleen aangevuurd door haat en onderlinge rivaliteit maar ook door Rome’s groeiende behoefte aan overwinningen, status en oorlogsbuit.

Vloten en legioenen

De Eerste Punische oorlog (261-241) speelde zich grotendeels op en rondom Sicilië af en was voor de Rome de eerste keer dat ze zich buiten het eigen schiereiland waagde. Beide kampen bevochten elkaar te land, maar vooral ter zee werden enkele grote slagen uitgevochten en gingen er heel wat schepen en manschappen verloren (ook door er met enorme vloten op uit te trekken tijdens winterse stormen). Carthago beschikte aan het begin over de grootste en meest ervaren vloot, maar het was uiteindelijk Rome dat oppermachtig bleek door in navolging van Carthago een sterke vloot op te bouwen.

Een van de meest verwonderlijke aspecten van de strijd tussen Rome en Carthago is dat Rome de beschikking leek te hebben over een onuitputtelijke voorraad aan mankracht. Zelfs na de slag bij het meer van Trasimeno en de slag bij Cannae, waarin tienduizenden Romeinen het leven lieten kon Rome haar legioenen weer opbouwen en er zelfs steeds meer uit de grond stampen dan daarvoor. Carthago maakte gebruik van huurlingen uit Libië en Spanje, terwijl de legioenen bestonden uit Romeinse burgers en dat maakt het bijzonder dat er bij verlies van tienduizenden op een bevolking van enkele honderdduizenden geen onoverbrugbare gaten werden geslagen (De galeien werden overigens niet met burgers bemand maar met de laagsten uit de samenleving: de armen en de slaven)

Hannibal

Nadat Carthago Sicilië opgaf aan het eind van de Eerste Punische oorlog werd Spanje het toneel van strijd, eerst tussen de Carthagers en de Spaanse volkeren, later verscheen ook daar Rome op het toneel. Het was hier dat Hannibal zijn militaire ervaring opdeed en hij was in Spanje toen de Tweede Punische oorlog uitbrak in 218: ‘Both powers were thinking of a short war. Each planned a decisive blow: Rome, the double offensive against Libya and Spain; Hannibal, a strike into Italy via the Alps - the only offensive option due to his naval inferiority.’ De Tweede Punische oorlog zou uiteindelijk zeventien jaar duren.

Hannibal marcheerde richting Italië en trok met zijn leger, inclusief 37 olifanten, de Alpen over: ‘The crossing of the Alps became and remains -unfairly- Hannibal’s most famous exploit. Shameless rhetoric and poetic fancy, paraded especially by Livy and Silius Italicus, proffer a vivid drama if desperate endeavor in snow-clad wildernesses of crags, landslides and savage barbarian attacks.’ Deze romantische kijk doet niets af aan het feit dat Hannibal na zijn oversteek Rome bijna op de knieën bracht. Hij had alleen verwacht dat tijdens zijn veldtocht in Italië de Italische volkeren hem zouden onthalen als een bevrijder en zich bij hem zouden aansluiten in zijn strijd. Dit bleek nauwelijks het geval maar dit uitgangspunt bracht hem er wel toe na zijn grote overwinningen steeds niet door te stoten naar Rome om daar een killing blow toe te dienen.

Terwijl Hannibal in Zuid-Italië strijd voert probeert ook de Macedonische koning Philippus V te profiteren van de situatie door zich bij Carthago aan te sluiten. Rome voert uiteindelijk meerdere oorlogen tegen Macedonië die zouden leiden tot het verdwijnen van het koninkrijk. Ondertussen heeft Publius Cornelius Scipio, die later de bijnaam Africanus zou krijgen, orde op zaken gesteld in Spanje en krijgt van de Senaat het mandaat om Afrika binnen te vallen en Carthago tot overgave te dwingen. Na veel tegenslagen voor beide kampen eindigt Hannibals strijd tegen Rome in de slag bij Zama (202), waar hij mede door het in paniek raken van zijn tachtig olifanten in de pan wordt gehakt.

Evenwicht

Dexter Hoyos, hoogleraar aan de Universiteit van Sydney, staat bekend om zijn onderzoek naar Carthago en haar relatie tot Rome. Zijn specialisme als Carthagokenner maakt hem bij uitstek geschikt een geschiedenis van de Romeins-Carthaagse conflicten te schrijven. Dat de uitslag van Mastering the West al vaststaat doet niets af aan het leesplezier. Hoyos beschrijft en analyseert aan de hand van Polybius, Livius, Appianus en andere antieke schrijvers in duidelijke en bondige zinnen de geschiedenis van de Punische Oorlogen. Op veel overgeleverde kennis valt het nodige af te dingen en Hoyos laat goed zien waar in de bronnen de mankementen zitten.

Dat levert een evenwichtig en goed gedocumenteerd boek op van de politieke en militaire ontwikkelingen tussen de jaren 264 en 146 voor Christus. Dit is de periode dat Rome uitgroeide van de sterkste der Italische volkeren tot een grootmacht die haar klauwen zette in de hele Mediterrane wereld: Sicilië, Afrika, Spanje, Gallië, Macedonië, Griekenland en het Midden Oosten. Lees dit boek – als u alles wilt weten over Hannibal en Scipio Africanus, over de opkomst van Rome als wereldmacht en de ondergang van het eens bloeiende Carthago.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.