Recensie: Over nut en nadeel van jaloezie voor het leven

Peter Toohey’s nieuwe boek Jealousy is een bijzonder geval, net als zijn Boredom. Ook in dit nieuwe boek verheldert Toohey veel zonder te versimpelen: hij toont slechts hoe ingewikkeld jaloezie is en werkt. Daarbij laat hij zich weinig gelegen liggen aan zoiets als een ‘rode draad’, zijn belangstelling is licht ontvlambaar: ‘Love triangles, violence, and often death: they seem to be everywhere – that’s if you, like me, read the papers a lot, have a taste for literature, and are easily distracted.’ Voor iemand die zo snel is afgeleid, schrijft de Canadese classicus behoorlijk meeslepend. Door pieter hoexum.

‘Gij zult niet begeren...’

Natuurlijk komt Toohey met een kijk op jaloezie, met een ‘analyse’. En gelukkig ook met een soort cultuurgeschiedenis van jaloezie. Hij noemt keurig de symptomen en de kenmerken en onderscheidt zeer juist afgunst en jaloezie: het eerste is een verlangen naar iets dat een ander heeft, het tweede is de angst te verliezen wat je hebt aan een ander (ziedaar de ‘love triangles’ die leiden tot dood en verderf). Maar ik geloof dat het zonde zou zijn het boek rechttoe rechtaan te recenseren; het is een boek dat je aanzet tot mijmeringen en het leek me beter hier slechts enkele kanttekeningen bij het boek te maken.

Bijvoorbeeld. Bij het herlezen van de tien geboden (Exodus 20) denk je al snel dat een redacteur daar nog wel eens kritisch naar had mogen kijken. Dat tweede gebod, het zogenaamde beeldverbod, is toch onbegrijpelijk? En dat tiende gebod: ‘Gij zult niet begeren uws naasten huis; gij zult niet begeren uws naasten vrouw, noch zijn dienstknecht, noch zijn dienstmaagd, noch zijn os, noch zijn ezel, noch iets, dat uws naasten is.’ Hoezo niet? Dat je niet mag doden (vijfde gebod) of stelen (zevende gebod), oké, dat is heel goed te begrijpen, maar wie heeft last van jouw afgunst? Trouwens, hoe controleer je het? Hoe zie je of merk je aan iemand dat hij jaloers is?

En: er is een verschil tussen jaloers zijn en jaloers doen: ‘Feeling has become confused with doing. You can’t control an emotion, but you can control how it is acted upon. Jealousy is a warning. What you do next is another matter entirely.’

Toohey wijst er regelmatig op dat lijden aan jaloezie inderdaad lijden is, maar wijst er ook op dat dat er nu eenmaal bij hoort en dat ons ook op een goede manier aan kan zetten tot handelen, namelijk door ons competitief of beschermend te maken. Kortom, dat jaloezie niet per se iets verkeerds is.

Betrokkenheid

Wat is het tegenovergestelde van jaloezie? Vrijgevigheid? Vrijzinnigheid... of tolerantie? Eigenlijk is onverschilligheid het tegenovergestelde van jaloezie. Iemand die nooit jaloers is kan het gewoon niets schelen, die is überhaupt niet geïnteresseerd is hoe het met een ander gaat, zelfs niet als het om zijn geliefde of huisgenoten of vrienden of familie gaat.

Als ik het goed begrepen heb zijn mensen (en tot op zekere hoogte sommige apensoorten) volgens Toohey jaloers omdat mensen sociale wezens zijn. Wat niet wil zeggen dat we aardig zijn: we zijn even vaak aardig als onaardig, voor onszelf en voor anderen. Punt is dat we niet anders kunnen dan meeleven met anderen. We kunnen ons even goed verheugen over andermans welzijn als ons er aanstoot aan nemen, we kunnen anderen hun geluk gunnen en misgunnen, maar het lukt eigenlijk niet er niets van te vinden en er onverschillig aan voorbij te gaan. Jaloezie is betrokkenheid, of zoals Toohey schrijft: ‘It keeps you in the world.’

Zo bekeken laat God zich in het tweede gebod nogal kennen, hij blijkt zeer menselijke trekjes te hebben. Hij blijkt jaloers en wraakzuchtig: ‘Ik, de Heere uw God, ben een ijverig God, Die de misdaad der vaderen bezoek aan de kinderen, aan het derde, en aan het vierde lid dergenen, die Mij haten.’ Vreemd genoeg maakt Hem dat zowel sympathiek als angstaanjagend. Zoals Toohey het boek besluit: ‘[Jealousy] is an ugly emotion. But its place in all our lives can be a very beautiful thing.’

Eenzaamheid

Op de website van de uitgeverij staat een interview met Toohey over dit boek, waarin hij zegt: ‘I guess I’m interested in these “domestic” emotions, common sorts of emotions that most people experience, but that are often said to be distasteful, or that we should feel ashamed of – boredom is like that and jealousy definitely is.’

‘Huiselijke emoties’ — dat is een erg mooie term. Niks geen groot drama of toestanden, maar binnengehouden gevoelens, opgekropte emoties die vaker niet dan wel tot uitbarsting leiden. Liefhebbers van deze knusse ongemakken zullen genieten van dit boek vol huis-tuin-en-keukenfilosofie over jaloezie. In dat interview geeft Toohey trouwens ook iets prijs over zijn volgende project, hij denkt aan een boek over eenzaamheid, ook al zo’n ‘emotie’ waar je je een beetje voor hoort te schamen, maar waarvan je stiekem, binnenskamers, erg van kan genieten. Laten we bidden dat dat boek er ook nog komt.

Pieter Hoexum is filosoof, publicist (voor o.a. Trouw) en huisman. Hij was boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel. Zijn boek Gedenk te sterven. De dood en de filosofen kwam uit in 2003, onlangs verscheen zijn Kleine filosofie van het rijtjeshuis. Hij heeft ook een website: pieterhoexum.wordpress.com.