Recensie: Vermoord in zwarte gaten

Timothy Snyder is een man met ambitie: hij wil het officiële verhaal over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust flink aanpassen. Dit bleek uit zijn bestseller Bloodlands (2010), een duizelingwekkende optelsom van de massamoorden door de Nazi- en Sovjetregimes in wat hij de 'bloedlanden' noemt (het huidige Polen, de Oekraïne, de Oostzeelanden, Wit-Rusland en een deel van Rusland). Snyder wil de ervaring van de bloedlanden centraal stellen. Zo ook in zijn nieuwste boek, Black Earth, dat alleen over de Holocaust gaat. Hierin geeft hij zijn antwoord op de vraag: hoe kon het gebeuren?

N.B. De Nederlandse vertaling van Black Earth verschijnt op 30 september, u kunt het boek nu al bij ons reserveren.

Zwarte gaten

Snyders theorie over het Derde Rijk en de moord op de Joden tekent een logische keten van oorzaken en gevolgen. In den beginne was er Hitler, zegt Snyder. Die schiep een wereldbeeld van een strijd op leven en dood. Om niet ten onder te gaan, moest het Arische ras ruimte voor zichzelf veroveren, dicteerde Hitler. Daarvoor moesten minderwaardige volkeren onderworpen worden. Maar vooral moest de aartsvijand, De Jood, verbannen worden naar de onherbergzaamste plekken op aarde. Met die ideologie in het hoofd transformeerden de Nazi's eerst hun eigen staat tot een rijk met koloniale honger. Dat hongerige rijk trok er vervolgens op uit om andere staten op te slokken. Als gevolg van dat proces ontstonden zwarte gaten, aldus Snyder: gebieden waarin de staatsstructuur ontmanteld was, waar geen autoriteiten en geen wetten meer waren om de Joden te beschermen. Daar diende de mogelijkheid zich aan om de Aartsvijand niet alleen te verbannen, maar ook te vermoorden.

Waar staatsstructuren kort daarvoor waren vernietigd door de Sovjets, zoals in Estland, stond het gat al klaar. Bovendien konden de Nazi's zich daar als bevrijders presenteren. Op die plekken ronselden ze gemakkelijk Hilfswilligen voor de massamoorden. Op die plekken werden vrijwel alle Joden vermoord. Waar nog (delen van) vooroorlogse structuren overeind bleven, konden Joden gered worden: door diplomaten bijvoorbeeld, die intacte staten vertegenwoordigden; door het Poolse verzet, gelieerd aan de regering in ballingschap. (Nederland blijft een lastige casus, ook in deze theorie.)

In de geheel wetteloze zones daarentegen waren maar heel weinig mensen bereid om Joden te redden. Daar was redding afhankelijk van de paar mensen die een sterke persoonlijke overtuiging hadden, een moreel kompas dat de vernietiging van structuren in de buitenwereld kon weerstaan. Of van gelukkig toeval: een kind dat het pad kruiste van mensen die net een kind verloren hadden, bijvoorbeeld.

Afrekening met Holocaustclichés

Black Earth rekent zorgvuldig en beslist af met Holocaustclichés. Snyder spreekt zijn talen en kent zijn weg in de literatuur en archieven, waardoor hij het verhaal completer en complexer kan maken. De meeste Joden werden niet in Auschwitz vermoord, maar in de bloedlanden. Joden uit Duitsland hadden een grotere kans om te overleven dan Joden uit Oost-Europa. Enzovoort.

Doordat hij zo breed onderlegd is, kan Snyder ook de bevolking van de bloedlanden wat rehabiliteren, met name de Polen en Oekraïners. Die zijn door historici vaak zonder nuance op de grote hoop van antisemieten en collaborateurs gegooid. Het sterkst is Snyder waar hij secundaire literatuur en primair bronnenmateriaal bijeen brengt, om te laten zien in welke afschuwelijk ingewikkelde situaties de Joodse slachtoffers terechtkwamen. En hoe tegenstrijdig menselijk handelen kan zijn: iemand die zijn Joodse vriend redde, kon later een massamoordenaar worden.

Kan het weer gebeuren?

Snyder presenteert zijn verhaal in modern jargon. De eerste, theoretische hoofdstukken zijn geschreven in de abstracte, droge stijl van tijdschriften als Foreign Affairs. In latere hoofdstukken vult hij zijn theorie in met veelzeggende details. Daar kiest hij de zakelijke toon van een verslaggever van rampen. Deze stilistische keuzes hebben een reden: Snyders boek is een waarschuwing. Aan het einde van zijn boek stelt hij een tweede vraag: kan het weer gebeuren? Zijn antwoord daarop is een stellig 'ja'.

In zijn slothoofdstuk betoogt Snyder dat ook moderne waanideeën moorddadig kunnen worden, bij dreigende voedsel- of waterschaarste bijvoorbeeld. We maken onszelf graag wijs dat wij onze vervolgde buren op zolder zouden verstoppen, dat wij ons zouden verzetten tegen de onderdrukking van een ander. De werkelijkheid is anders. Statistisch gezien zijn de meesten van ons in een dergelijke situatie vooral bezig met ons eigen hachje, ook waar dat direct en onherroepelijk ten koste gaat van anderen. Volgens Snyder is de oplossing niet het ons voornemen dat we helden zullen zijn: dat gaat toch niet lukken. Het enige wat we kunnen doen om onszelf te wapenen tegen onze eigen natuur, is het verstevigen van de structuren die ons en onze buren beschermen, namelijk de staat en haar overheidsinstellingen. Zo eindigt Black Earth met een pleidooi voor een veelvormige en sociale democratie.

'Perhaps we imagine that we would be rescuers in some future catastrophe. Yet if states were destroyed, local institutions corrupted, and economic incentives directed towards murder, few of us would behave well. There is little reason to think that we are ethically superior to the Europeans of the 1930s and 1940s, or for that matter less vulnerable to the kind of ideas that Hitler so successfully promulgated and realized. If we are serious about emulating rescuers, we should build in advance the structures that make it more likely that we would do so. Rescue, in this broad sense, requires a firm grasp of the ideas that challenged conventional politics and opened the way to an unprecedented crime.'

Zwart-wit naast grijs

Na het succes van Bloodlands is Snyder doorgestoten tot wat we oneerbiedig het Holocaustestablishment noemen. De achterflap van Black Earth meldt dat hij adviseur is bij zowel het Amerikaanse Holocaust Memorial Museum als bij het YIVO, een prominent Joods-historisch onderzoeksinstituut in New York. Dat geeft des te meer gewicht aan dit nieuwe boek: zijn verhaal draagt nu het zegel van belangrijke officiële instellingen. Snyder verschuift niet alleen het perspectief op de Holocaust, hij presenteert ook een compromis. Knap weet hij bestaande, botsende interpretaties met elkaar te verzoenen en te verweven. Net als in Bloodlands staat in Black Earth een aantal interpretaties van de Holocaust gebroederlijk naast elkaar, die tot voor kort als volstrekt onverenigbaar beschouwd werden: de opvatting van de uniekheid en ongekendheid van de Endlösung naast de contextualisering van de massamoorden in verleden en heden; de zakelijke macroblik van militair en economisch geschiedkundigen naast de empathische microblik op individueel leed; zwart-wit naast grijs; het idee van een rechte lijn van Hitlers waandenken naar Auschwitz naast een theorie over structuren en universeel-menselijke eigenschappen. Met deze synthese, voorzien van officiële stempels, lijkt Snyder geslaagd in zijn ambitie.

Merel Boers is historicus en journalist. U kunt werk van haar lezen in onder meer NRC Handelblad, nrc.next en De Groene Amsterdammer. Ze legt de laatste hand aan een proefschrift over de controverse rondom Hannah Arendts Eichmann in Jeruzalem.