Recensie: Verre van foutloos, een historische atlas voor het leven

Toen ik in 2009 de eerste druk van de Historischer Atlas der antiken Welt aanschafte, voelde ik me ronduit bedrogen, omdat de prijs tussentijds was verhoogd tot het lieve sommetje van € 225,-. Toen ik vervolgens een grote fout in het boek aantrof, was mijn humeur helemaal verziekt. De nieuwe Historischer Atlas der antiken Welt bleek echter te mooi om er lang een probleem van te maken. Het is een erg goed boek dat het betalen van een bedrag van meer dan tweehonderd euro meer dan waard is – en € 42,50 voor deze speciale editie dus zeker.

Anne-Maria Wittke, Eckhart Olshausen en Richard Szydlak zijn erin geslaagd om een atlas te maken die nog zeker twintig tot dertig jaar mee kan. De Historischer Atlas is meer dan enkel een verzameling van 184 kleur- en 53 zwart-witkaarten (inhoudsopgave (pdf)). Bij elke kaart staat een nuttige uitleg op de linkerpagina, waarvoor de auteurs de Neue Pauly gebruikten, de encyclopedie waar deze atlas een aanvulling op probeert te zijn. 

De meeste kaarten zijn erg aantrekkelijk. Ze brachten me in de verleiding urenlang door het boek te bladeren. Ik heb de verleiding niet weerstaan, en al snel vergat ik mijn oorspronkelijke teleurstelling. Alhoewel een paar kaarten overvol informatie staan, zijn de meeste erg duidelijk. Het kleurgebruik op onderstaande kaart is bijvoorbeeld erg verhelderend:

Zeeland

Het boek zet een nieuwe standaard. Maar daarmee creëert het meteen een probleem: het is nog steeds niet goed genoeg. De kaarten van Germania Inferior zijn bijvoorbeeld volkomen onder de maat. De meest gedetailleerde kaart van dit deel van het Romeinse Rijk heeft de Bataafse Opstand als onderwerp, en is duidelijk gebaseerd op de kaart van de ‘Batavenaufstand’ in deel 2 van de Neue Pauly (1996). Olshausen maakte die en heeft in de Historische Atlas nauwgezet zijn fouten gekopieerd. 

Neem bijvoorbeeld de kustlijn van de Zeeuwse eilandengroep, die tot aan de Middeleeuwen niet bestond. Het enige bewijs voor het bestaan van eilanden in de Oudheid is Caesars Gallische Oorlog 6.31.3: een duidelijk stereotype landschapsbeschrijving die je niet al te serieus moet nemen. Olshausen zou de fout hebben vermeden als hij een paleografische kaart geraadpleegd, bijvoorbeeld Zagwijns Nederland in het Holoceen (1986). In plaats daarvan baseerde hij zijn kaart op verouderde kaarten die zijn gemaakt aan de hand van geschreven bronnen. Dit is erger dan onzorgvuldigheid: het negeren van paleografie en het kritiekloos vertrouwen van literair bewijs is een ernstige methodologische fout.

Fouten en verouderde informatie

Er staan ook andere fouten op de kaart: het Insula Batavorum (‘Het eiland van de Bataven’) is het land tussen de grenzen van de Rijn (Tacitus, Germania, 29) en niet een eiland dat van de kust afligt; de Brittenburg - waarom gebruikt Olshausen de zestiende-eeuwse benaming en niet het Latijnse Lugdunum? – ligt op de plek van de stad van de Cananefaten, die zijn verhuisd naar het land van de Frisii Minores. Die zijn op hun beurt verhuisd naar het land van de Chauken, die weer zijn gemigreerd naar het oosten. Trajectum, De Meern (de niet meer courante naam voor Leidse Rijn), Helinium en Fectio staan ook op de verkeerde plaats. Alhoewel deze fouten minder serieus zijn dan het vergeten te raadplegen van een paleografische kaart, zijn ze onvergeeflijk. Elke Nederlandse archeoloog kan deze zaken uitleggen, de Barrington Atlas vermeldt deze zaken wel juist en zelfs publiekswebsites (zoals limes.nl) maken deze fouten niet. Als websites al hun zaken juist op orde hebben, mag een groep van drie academisch geschoolde wetenschappers absoluut geen fouten maken.

Er is meer verouderde informatie. Op pagina 165 verslaat Caesar de Belgen bij de Sambre, terwijl we al een halve eeuw beter weten; op pagina 172 is het Forum van Trajanus afgebeeld met de tempel in het noordwesten, terwijl die in het zuidoosten is opgegraven. De kaart van het Romeinse Rijk tijdens de heerschappij van Septimius Severus op pagina 207 laat ten onrechte het zuidoosten van Irak zien als onderdeel van de Romeinse wereld, terwijl de annexaties in Tripolitana - wel correct weergegeven op pagina - worden genegeerd; Waššukanni, de verloren hoofdstad van Mitanni, is correct weergegeven als ongeïdentificeerd op de kaart van het antieke nabijgelegen oosten tussen de vijftiende en veertiende eeuw, maar wordt een bekende plaats op de kaart in de dertiende eeuw, toen deze plaats waarschijnlijk verlaten was. De kaart van Alexanders campagne zou gebaseerd moeten zijn op Bosworths commentaar, maar de Macedonische veroveraar maakt een omweg naar Ekbatana in 330 voor Christus, terwijl Bosworth overtuigend heeft laten zien dat Alexander in feite een snellere weg nam om Darius in te nemen. Etcetera.

Niettemin een atlas voor het leven

Waarom ben ik dan toch blij? Omdat de Historischer Atlas der antiken Welt, ondanks fouten, veel actueler en beter gedocumenteerd is dan eerdere publicaties. Eindelijk kan die rare Westermann Großer Atlas zur Weltgeschichte bij het oud papier. En alhoewel een lezer kritisch moet zijn, was € 225,- en nu zeker € 42,50 een goede besteding.

Niet eerder zag ik zulke mooie en goede kaarten van de Romeins-Perzische oorlogen (219), het Palmyreense Rijk (221), het rijk van de Sassaniden (215 en 217) en het duel tussen de Sassaniden en de Byzantijnen (241) gezien. De Historischer Atlas heeft een plek op mijn bureau gekregen, naast mijn woordenboeken en de Neue Pauly. Ik verwacht dat hij hier blijft staan voor de rest van mijn leven. 

Jona Lendering werkt voor Livius Onderwijs en is mede-auteur van Het visioen van Constantijn, volgens het NRC Handelsblad 'een mooie prestatie. Door hun heel nauwgezette analyse worden niet alleen de waarheid en mythe van elkaar gescheiden; ze maken ook glashelder dat er desondanks altijd dingen onzeker blijven'.