Recensie: Belangrijke boeken als zelfportret

01 juli 2016 , door Daan Stoffelsen

| | | | | | | | |

Je boekenkast weerspiegelt wie je bent, je leesgeschiedenis dus je leven, je interesses en je vriendschappen - dat is een simplistische, maar heerlijke stelling. Wat zegt het dan over mij dat daar wel Alstein, Belcampo, Cole, Koubaa, Luiselli, De Moor, Natter, Sebald staan - maar maar één van onze vijftig jubileumtitels? Dat ik maar zes van De 21 romans die onze blik veranderden van De Groene Amsterdammer heb gelezen? Dat ik aardig wat van top-twintig op Belangrijksteboek.nl heb gelezen?

Athenaeum koos deze zomer vijftig boeken uit, een voor elk jaar van zijn bestaan, van Truman Capote's In Cold Blood (1966) tot Paula Hawkins' The Girl on the Train (2015). Ze staan in de goudomlijste boekenkasten op de Engelse afdeling, u kunt ze met korting kopen. En zojuist verscheen die essaybundel van De Groene, met een welgekozen titel. Niet de belangrijkste, maar de boeken die onze blik veranderden. Verandering, volgens samensteller Marja Pruis: 'Een roman tilt je idealiter niet alleen even op uit het eigen bestaan, maar geeft er ook net even een tikje tegen. Of een kneiharde knal.' Ons: boekenkast, leesgeschiedenis. Blik: een eigen perspectief, een eigen wereld. Wat zeggen die vijftig en 21 over Athenaeum, De Groene en mij?

Zij

Pruis en de haren begonnen bij 1948 (Orwell) en eindigden in 2000 (Zadie Smith, wier portret ook op het omslag staat), en kozen voor literatuur die zich nadrukkelijk tot de wereld verhoudt. (De inhoudsopgave en de inleiding door Marja Pruis is te raadplegen bij de uitgever.) Niet per se met buitenliteraire motieven, wel met zulke effecten. Xandra Schutte wijst er op bij Invisible Man (1952), een roman die de raciale verschillen in de Verenigde Staten nog eens pijnlijk blootlegde: 'Het ging Ralph Ellison, zo benadrukte hij interview na interview, ook niet om het protest, het ging hem om de kunst.' De blik van schrijver en lezer kunnen al enorm van elkaar verschillen.

Of die van de ene en de andere lezer. Rutger van der Hoeven bekent bij het lezen van Salman Rushdies The Satanic Verses (1988): 'Ikzelf brak me ook het hoofd over de vraag wat er dan precies zo brisant was aan wat ik gelezen had, toen ik het boek tijdens een lange vakantie had doorgewerkt.' Toch waren er miljoenen moslims die de referenties aan Mohammed direct zagen, overheden die het boek verboden, kwamen er telefoontjes met klachten, een demonstratie met zevenduizend moslims in het Britse Bolton - en toen de fatwa. Wie waren die lezers, welke blik op de wereld hadden zij? Van der Hoeven: 'Achteraf gezien is de Rushdie-affaire makkelijk aan te wijzen als een eerste grote barst in een multiculturele idylle, of als een inleidende beschieting in de "botsing der beschavingen" waar Harvard-politicoloog Samuel Huntington zich beroemd mee zou maken.'

Tot meer dan een schets van de 'dappere moslims' die Khomeini in zijn fatwa opriep, komt Van der Hoeven niet. Als deze bundel iemand portretteert, dan ons, de lezers. Bepaalde lezers. Marja Pruis roept in haar inleiding de redactievergaderingen op waar de keuze werd gemaakt, en Koen Haegens laat zien hoe hij veranderd is sinds zijn eerste lezing van Robert M. Pirsigs 'heroïsche boek' Zen and the Art of Motorcycle Maintenance (1974). Bij tweede lezing: 'Wat een irritante betweter is die verteller!'

Heel fijn, zo'n persoonlijke worsteling, die lees ik liever dan de aaneengeschakelde receptiegeschiedenis (inclusief Bekende Lezer Claudia de Breij) die W.F. Hermans' De donkere kamer van Damokles ten deel valt. Veel essays bespreken expliciet de receptie, en dat is nuttig, want hoe laat je anders zien dat 'onze blik' veranderd is? Daarmee laat je wel de vraag liggen wie 'ons' is - daarover dadelijk meer - en wordt vooral telkens duidelijk wat het belang van zo'n boek is. Maar juist een persoonlijke lezing kan dat belang onderstrepen. Hoe verhoudt de essayist zich tot het boek? Die vraag kan van een journalistiek geïnspireerd stuk een literair essay maken. Als er iets mist in deze voorbeeldige bundel, dan is het dat - het verschil tussen geschreven of samengesteld door Marja Pruis, denk ik. Het staat niet in de weg dat zowel de historische invalshoek als de persoonlijke ergernis of herwaardering tot lezen prikkelen.

Wij

Op eenzelfde effect hopen we hier met de aanbevelingen die onze collega's zullen doen voor de vijftig boeken van onze keuze - de lijst staat onder deze recensie. Als we de boekenkast in de vergaderkamer op Singel 464 vergelijken met die jubileumkasten op Spui 14-16, dan zien we al een verschil in afgrenzing: Pruis' selectie begint twee decennia eerder, en is iets internationaler. Nederlandse literatuur (Hermans, Reve, Burnier, Wolkers, Kellendonk, Palmen) is goed vertegenwoordigd, naast Achebe, Grass, Solzjenitsyn, Fallaci, Kundera, Houellebecq, en een aantal Britten en Amerikanen.

Onze selectie is nog wat Atlantischer - de kortingsactie is in samenwerking met Van Ditmar, die importeert vanuit het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten -, met wat global literature van García Márquez, Murakami, Solzjenitsyn ertussen. Ook Solzjenitsyn dus, en Vonnegut en Pirsig, en andere boeken van Ellis en Rushdie. Waarom koos De Groene voor Less than Zero (1985) in plaats van onze keus, American Psycho (1991)? En waarom kozen wij voor het Booker Prize-winnende Midnight's Children (1981) boven het explosieve The Satanic Verses? Zijn onze vijftig te introvert, te weinig maatschappelijk? Dat valt met Solzjenitsyn, Vonnegut, Herr, Walker, O'Brien toch ook weer niet te zeggen. Waarom kozen wij tweemaal Donna Tartt en tweemaal Ian McEwan? Tartt signeerde hier beide succesboeken. Bij McEwan is de liefde wederzijds. In 1997 in interview in de Volkskrant: 'Ewan somt zijn Amsterdam op: Jaco Groot, bookshop Athenaeum, Hoppe's bar, Freek de Jonge, cafés waar het licht gefilterd door geelachtig glas naar binnen valt en waar de kranten nog aan stokken hangen.' Paula Hawkins' boek is de keuze voor 2015 want het boek was het officieuze zomerboek - alle collega's lazen het. Maar ook die redenen zijn arbitrair - elke keuze valt te betwisten.

Ik

Maar het is een keuze, en dat is wat u mag verwachten van de literaire voorproevers aan het Singel en het Spui: filteren, knopen doorhakken, prioriteren. Daaraan ontlenen deze boekenkasten al hun belang, de institutionele achtergrond, de professionele blik. Zij het dat daarmee niet beantwoord is van wie 'onze blik' is, en hoe de mijne zich daartoe verhoudt. Een laatste 'ons' nog. Op Belangrijksteboek.nl, een CPNB-initiatief in het kader van Het jaar van het boek, mogen wij allemaal stemmen op het belangrijkste boek: 'Je kan stemmen op het Nederlandstalige boek dat jij het belangrijkst vindt. Omdat het je wereldbeeld heeft veranderd, je het las op een belangrijk moment in je leven of omdat je het gewoon heel erg mooi vindt.'

De tussenstand is nu: op één de Bijbel (weet u nog dat de nieuwe vertaling in 2005 de NS Publieksprijs kreeg?), Het Achterhuis, In de ban van de ring, De ontdekking van de hemel, Hersenschimmen, Kruistocht in spijkerbroek, Haar naam was Sarah, De vliegeraar (ook in de Athenaeumlijst), Max Havelaar, Paaz en De donkere kamer van Damocles [sic]. Ik ben ervan overtuigd dat De Groene, als de tijdsbegrenzing wat ruimer was geweest, ook De Bijbel, Het Achterhuis en Max Havelaar had meegenomen. Kruistocht in spijkerbroek is meer iets voor de nog te schrijven reeks 'De jeugdboeken die onze wereld groot maakten'. En voor de rest geldt denk ik bovenal dat belangrijke moment in je leven of het 'gewoon heel erg mooi'.

Gewoon is zelden heel erg mooi, en ongetwijfeld bedoelt de CPNB met die momenten niet dat het lezen van Coelho tijdens de val van de Muur De alchemist belangrijker heeft gemaakt, maar zelfs deze publiekskeuze heeft een zekere vanzelfsprekendheid. Bovendien is deze halve boekenplank representatiever (zeven van de elf) voor mijn bibliotheek dan de verboekte kast van De Groene en de jubileumkast van Athenaeum. Ben ik minder elitair en intellectueel dan de 139- en vijftigjarige, of simpelweg te jong, heb ik op school de leeslijsten te braaf gevolgd? Wat als ik het komende jaar in zou ruimen voor mijn leesachterstand? Zou dan een persoonlijk belangrijk boek als Teju Cole's Open City (2011) of W.G. Sebalds Austerlitz (2001) wijken voor een van de nog te lezen zestig boeken? Maar belangrijker: zou ik een wereldwijzere, betere lezer zijn, als mijn boekenkast op stand was? Een beter mens?

De spiegel

De aantrekkingskracht van De 21 romans die onze blik veranderden wordt ook bepaald door het breekbare portret van Zadie Smith op het omslag. Een sterke vrouw, met felrode hoofddoek, lippen, armband, zwart jasje en overhemd, het gezicht en profile, witte achtergrond, de verpersoonlijking van enkele van de scheidslijnen die het boek benoemt: zwart-wit, man-vrouw. Heel anders dan De twintig boeken die ons denken veranderden, dat alle besproken titels door elkaar plaatste op een zwarte achtergrond.

De foto is gemaakt door Jan Postma. Van hem is ook het slotessay over haar White Teeth (2000), en een zinnige vraag in dat stuk: 'Hoe subtiel je je de invloed die een roman als White Teeth uitoefent ook voorstelt, uiteindelijk is dat idee van "onze blik" vlak na het dichtklappen van het boek meer iets om te grinniken. Wat nou "onze blik"? Over wiens blik hebben we het dan in vredesnaam? Het literatuur minnende deel van de witte middenklasse die door White Teeth zou hebben beseft dat er zoiets bestaat als de multiculturele samenleving?' Of zoiets als een falende multiculturele samenleving? Het ondermijnt de universele pretentie van een titel als De 21 romans die onze blik veranderden, maar het is zinnig om inderdaad te denken aan 'wij' in termen van klasse, kleur, politieke positie, seksuele oriëntatie. En vast te stellen dat 'wij' op bepaalde momenten door bepaalde boeken zicht kregen op die categorieën.

'Smith heeft zelf weinig op met dat idee van de roman die als een spiegel dient,' schrijft Postma, en: 'Uiteindelijk is White Teeth allereerst een literaire constructie.' Ja, Ellis beweerde dat ook over Invisible Man, en literatuur heeft vaak ook niet een andere bedoeling dan kunst te zijn. Zo althans lees ik literatuur het liefst, zonder bijbedoelingen, niet met een veranderend wereldbeeld in het vooruitzicht. Maar de blikken van schrijvers en lezers verschillen. En kunst kan relevant zijn op een manier die een schrijver niet bedoeld heeft.

Zelfs op een manier die ik niet kan waarderen; de onhandige verwoording van de CPNB laat ruimte aan elke individuele interpretatie van 'belang' en 'veranderde blik'. Dat gaat ruim buiten de kaders van Pruis en de haren, van de boekverkopers, van de schrijvers: een boek kan je een echte lezer maken (voor Burnier en Mulisch was dat Leonard Roggeveens De ongelooflijke avonturen van Bram Vingerling (DBNL, PDF)), je liefde kleuren of die geweldige vakantie (Haegens en Pirsig), je politieke voorkeuren aanscherpen, of gewoon indruk hebben gemaakt. Maar je mag dat vervolgens relativeren, je boekenkasten in een nis zetten, midden in je huis, of je laten portretteren tegen een witte muur alsof je alleen licht reflecteert, alsof je een witte pagina bent en alle belangrijke woorden nog zelf kan bedenken.

Dat is 'onze' favoriete blik, de individuele, en daarmee betwisten we lijstjes, maken we nieuwe, en schrijven we persoonlijke essays - omringd door drie boekenkasten met dubbele rijen boeken. Dat doe ik althans, dit is een zelfportret, geflatteerd. De boeken op de tweede rij vallen buiten het beeld.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van De Revisor.