Recensie: De nieuwe Smith, de lange aanloop naar een schandaal

Swing Time, de vijfde, rijke roman van Zadie Smith, begint in een onbestemde flat. De telefoon rinkelt voortdurend maar de naamloze hoofdpersoon is geïnstrueerd onder geen beding op te nemen. Pas op de derde dag wordt het stil en laat de portier van het flatgebouw weten dat de journalisten niet langer in de ontvangsthal bivakkeren. Er is sprake van een schandaal, zo veel is duidelijk. Maar wat dat schandaal precies is en hoe het tot stand kwam, begrijpen we enkele honderden barstensvolle pagina’s later pas.

N.B. Smith is bij het John Adams Institute op 11 november in De Rode Hoed. De avond is helaas uitverkocht. Wij bespraken Smiths vorige roman, NW. En haar essaybundel Changing My Mind.  

In de hoofdstukken die op de proloog volgen, vertelt Smith het verhaal van een meisje uit een achterstandswijk, de dochter van een lieve maar ambitieloze Engelse vader en een van oorsprong Jamaicaanse moeder die zichzelf langzaam maar gestaag omhoog aan het werken is. Het is het verhaal van twee hartsvriendinnen die aanvankelijk dezelfde dromen delen, maar langzaam uit elkaar groeien. Het verhaal van een jonge vrouw die haar hele leven in de schaduw van andere, sterkere, vrouwen heeft gestaan, tot ze op haar tweeëndertigste iets roekeloos doet.

Scherpe, ambivalente portretten

Swing Time is eerst en vooral een coming of age-roman, en daarin schuilt direct de zwakte van het boek. Smiths naamloze hoofdpersoon is te onontwikkeld. En daardoor van tijd tot tijd behoorlijk saai. Eigenlijk wordt dit personage niet (zoals ik net schreef) door de schaduw van de anderen aan het oog onttrokken, Smith maakte haar zo passief en willoos dat ze niet alleen oninteressant maar ook eendimensionaal wordt. Ze lijkt slechts een instrument om een bepaald verhaal te kunnen vertellen, plat als een schim op een witte muur.

Tegelijkertijd slaagt Smith er gelukkig ook in een aantal scherpe, prachtig ambivalente portretten te schetsen. Van de slimme en ambitieuze moeder bijvoorbeeld, die in haar overweldigende ontsnappingsdrang haar dochter vleugellam maakt. ‘My earliest sense of her was of a woman plotting an escape, from me, from the very role of motherhood,’ schrijft Smith ergens. Of van de extreem getalenteerde maar ook wrede hartsvriendin Tracey die er niet in slaagt haar milieu te overstijgen. En van de van de gewone wereld vervreemde superster Aimee (een soort kruising tussen Kylie Minogue en Madonna) en de haar aanbiddende entourage.

Wisselkind

Net als in White Teeth (2000), On Beauty (2005) en NW (2012) vraagt Smith zich ook in Swing Time af of het mogelijk is om cultuur- en klasseverschillen te overkomen. De ik-figuur worstelt bijvoorbeeld nadrukkelijk met haar gemengde afkomst:

'I think I was strange to my mother and my father, a changeling belonging to neither one of them, and although this is of course true of all children, in the end – we are not our parents and they are not us – my father’s children would have come to this knowledge with a certain slowness, over years […], whereas I was born knowing it, I have always known it, it is a truth stamped all over my face.'

De verteller voelt zich zwart noch wit, en daardoor op een bepaalde manier ontheemd. Tracey is net als zij de vrucht van een gemengde relatie en dat is precies een van de dingen die aanvankelijk haar interesse voor het meisje opwekt. ‘Our shade of brown was exactly the same – as if one piece of tan material had been cut to make us both.’

Maar anders dan in haar eerdere romans, die in Londen (en in On Beauty deels in Amerika) spelen, verblijft de hoofdpersoon uit Swing Time een behoorlijk deel van de roman op het Afrikaanse continent. In opdracht van Aimee overziet ze de oprichting van een meisjesschool in een klein Gambiaans dorp. Steeds wanneer de ik-figuur het dorp aandoet, realiseert ze zich hoezeer haar leven – het buitengewoon welgestelde westerse leven – verschilt van dat in het dorp. En hoe moeilijk het is om vanuit dit Westen met werkbare oplossingen voor Gambiaanse problemen te komen. Geen nieuw inzicht, maar Smith weet het wel pijnlijk helder te verwoorden.

Jezelf overstijgen

Een ander belangrijk motief in de roman is dans – hoe kan het ook anders met een titel die refereert aan een van de bekendste films met Fred Astaire en Ginger Rogers. De hoofdpersoon en Tracey leren elkaar op dansles kennen. Tracey is buitengewoon getalenteerd en aspireert een carrière als danseres. En hoewel al gauw blijkt dat de ik-figuur onhandige platvoeten heeft, blijft dans de verbindende schakel tussen de twee meisjes. Ook later, wanneer de vriendschap bekoeld is, is dans van wezensbelang voor de verteller. ‘Here is the joy I’ve been looking for al my life,’ denkt ze wanneer ze in Afrika getuige van een extatisch dansritueel is.

Dans kan een manier zijn om contact te maken, om je beperkingen te overstijgen.

'I still had no ideas about dance, only instincts. I watched them for a minute, the two women, as they danced at me, teasing me, and I listened carefully to the multiple beats, and knew that what they were doing I, too, could do. I stood between them and matched them step for step. The kids went crazy. There were so many voices screaming at me I stopped being able to hear the drums, and the only way I could carry on was to respond to the movements of the women themselves, who never lost the beat, who heard it through everything.'

Dat wil zeggen, als je oprecht bent. Wanneer Aimee traditionele dansen uit het dorp in haar show integreert, stoort de verteller zich aan deze toe-eigening. En eindelijk begint er zich dan toch iets in haar te roeren.

Swing Time is een bomvol boek, ik kan er met gemak nog eens duizend woorden aan wijden. Dan zou ik bijvoorbeeld over Smiths scherpe observaties over de effecten van roem schrijven, of over de rol die moeders en kinderen in het boek spelen. Deze rijkdom aan ideeën en de zorgvuldige karakterschetsen maken dat Swing Time als een belangrijk boek in Smiths oeuvre voelt, een solide basis voor de volgende vijf. Maar dan hopelijk met driedimensionale hoofdpersonen.

Ruth Kief is webboekverkoper bij Athenaeum.nl, daarnaast is ze werkzaam voor De Nieuwe Garde.