Recensie: Terroristen, religie en muziek

Voor zijn roman Die Erfindung der Roten Armee Fraktion durch einen manisch-depressiven Teenager im Sommer 1969 won Frank Witzel in 2015 de Deutscher Buchpreis, een van de belangrijkste literatuurprijzen van Duitsland. Het verhaal speelt zich af in de oude Bondsrepubliek, na de Tweede Wereldoorlog. Witzel beschrijft de geschiedenis door de ogen van een dertienjarig kind en vanuit dit perspectief zien we de terroristen van de RAF (Rote Armee Fraktion): Gudrun Ennslin met een squaw van bruin plastic, en Andreas Baader als een ridder in een glanzend zwart harnas. In zijn roman schetst hij een zeer origineel beeld van de Duitse geschiedenis.

N.B. Frank Witzel verblijft in september en oktober op uitnodiging van het Nederlands Letterenfonds als writer in residence in Amsterdam. Op 29 september is hij te gast in het Goethe Institut in Amsterdam (20.00 uur). De schrijver wordt geïnterviewd door Jeroen van Kan.

De kansloze Witzel

Voor de uitreiking van de Buchpreis schatte de auteur zijn kansen niet hoog in: 'Ik ging ernaartoe in de volle overtuiging dat ik de prijs niet zou krijgen. Ik was gewoon de kansloze Witzel.' Maar hij bleek minder kansloos dan hij zelf dacht. De jury van de prijs prees de mix van 'waanzin en vernuft' en bestempelde het boek als een 'hybride compendium van pop, politiek en propaganda'. Ook de Duitse critici waren lovend. Der Spiegel noemde de roman 'de meest buitengewone en veeleisende winnaar' uit de geschiedenis van de Buchpreis.

Die Erfindung beschrijft de Bondsrepubliek aan de hand van de onbetrouwbare herinneringen van een depressieve tiener en zijn fascinatie voor religie, popmuziek en de terroristen van de RAF. Bijzonder knap is hoe Witzel de belevenissen van de tiener verbindt met de Duitse politieke en culturele geschiedenis. Zo vergelijkt Witzel de beelden van de uitgemergelde RAF-terrorist Holger Meins, die in gevangenschap in hongerstaking ging, met het schilderij De dode Christus in zijn graf van Hans Holbein. En de opmars van chemische reiniging in West-Duitsland met wasserettes en vlekkenverwijderaars is een illustratie voor het schoonwassen van de herinnering aan de nazitijd.

Elke verroeste schroef

Die verbindingen komen in deze roman op een haast speelse wijze tot stand. Neem de volgende passage, over Oost-Duitsland na de oorlog:

Aber man darf in der Ostzone keine langen Haare haben und auch keine Musik hören. Nur die Internationale und Marschmusik. Und dann ist das Essen auch schlecht, schlechter als bei uns im Krieg. Und sie haben keine Eisenbahnen und Straßenbahnen, weil sie alles rausreißen und nach Russland schicken mussten. Jede verrostete Schraube mussten die nach Russland schicken. Dafür haben sie aber Maschinengewehre bekommen. Sie kennen auch keine Kaugummis oder überhaupt Süßigkeiten. Schokolade, das ist in der Ostzone altes Brot, auf das sie Kakao gestreut haben. Kakao haben sie ganz viel, weil sie den aus Kuba bekommen, aber trotzdem können sie keine Schokolade machen, weil ihnen die Maschinen dazu fehlen. Wenn eine Maschine kaputtgeht, dann gibt es keine Ersatzteile, und sie müssen das alles selbst machen, so wie der Mann vom ADAC den kaputten Keilriemen mit der Strumpfhose von der Frau von der Caritas ersetzt hat, als wir den Ausflug nach Rothenburg gemacht haben, und ich immer nur denken musste, dass die Frau von der Caritas jetzt gar nichts mehr unter ihrem Rock anhat, was ich eklig fand.
Maar je mag in de oostelijke zone geen lange haren hebben en ook niet naar muziek luisteren. Alleen naar de Internationale en naar marsmuziek. En het eten is ook nog slecht, slechter dan bij ons in de oorlog. En ze hebben geen spoorwegen en trams, omdat ze alles eruit moesten rukken en naar Rusland sturen. Elke verroeste schroef moesten ze naar Rusland sturen. In plaats daarvan hebben ze machinegeweren. Ze kennen ook geen kauwgumpjes of iets anders zoets. Chocolade, dat is in de oostelijke zone oud brood, waarop ze cacao gestrooid hebben. Ze hebben heel veel cacao, doordat ze die uit Cuba krijgen, maar desondanks kunnen ze geen chocolade maken, omdat het hen aan de machines daarvoor ontbreekt. Als een machine kapot gaat, zijn er geen vervangende onderdelen, en ze moeten alles zelf maken, zoals de man van de wegenwacht de kapotte v-snaar door de maillot van de mevrouw van de Caritas, toen we het uitstapje naar Rothenburg maakten, en ik er telkens aan moest denken, dat de mevrouw van de Caritas nu niets meer onder haar rok aanhad, wat ik vies vond.

Stilistisch overtuigt de roman door rake en verrassende beeldspraak ('altes Brot, auf das sie Kakao gestreut haben') en de grote hoeveelheid aan stemmen: leraren, priesters, terroristen en tieners met waanbeelden. Dit zorgt voor een rijk geschakeerd werk. Deze 800 pagina's tellende roman is een polyfone encyclopedie waarin tal van stemmen uit de Duitse geschiedenis doorklinken.

David Lynch

De roman kent lange, essayachtige passages, bijvoorbeeld over de invloed van het nazi-jargon op de Duitse taal. Het boek bestaat uit dialogen, notities en uitweidingen over de Duitse geschiedenis. Daarnaast bevat het talloze verwijzingen naar de popmuziek en de linkse, alternatieve scene in het Duitsland van de jaren zestig en zeventig - waarin de schrijver opgroeide. Er zijn in de Duitse literatuur veel romans met aandacht voor de Duitse geschiedenis. Maar een fantasievolle roman over de Bondsrepubliek in deze periode was er nog niet. Als je dan ook nog eens de originaliteit van deze roman bedenkt, is het gemakkelijk te begrijpen waarom de Duitse critici zo lovend waren over dit op het eerste oog moeilijk te doorgronden werk.

Die Erfindung deed mij af en toe denken aan het werk van David Lynch, het boegbeeld van de Amerikaanse surrealistische cinema, bij het grote publiek vooral bekend van de televisieserie Twin Peaks. Lynch creëert een geheel eigen wereld waar je meteen goed in zit zodra je binnenstapt. Dat geldt ook voor deze roman van Witzel, waarin de grenzen tussen waan en werkelijkheid verdwijnen.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en publiceerde dit jaar een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.