Recensie: Vijftig boeken: Gravity's Rainbow (1973)

Poëtisch, vreemd, uitvoerig, grappig, obsceen, filosofisch, herderlijk, koudbloedig boek over het botvieren van paranoia in het West-Europa van 1944-1945. Voor het jaar 1973 selecteerden we Gravity's Rainbow van Thomas Pynchon. Onze collega Timo van Zeldert schreef ooit een circa zestig pagina's tellend essay over het boek. Nu beveelt hij aan.

Thomas Pynchon situeert zijn roman in Europa, tegen de achtergrond van het einde van de Tweede Wereldoorlog. Deze oorlog is echter slechts een slim gekozen decor. Waar het in de roman eigenlijk om draait is de poging van The Other Kingdom om de macht op aarde in handen te krijgen. Wie of wat The Other Kingdom precies is, komen we niet te weten, wel dat dit het Kwaad vertegenwoordigt, en dat The Other Kingdom in allerlei economische en maatschappelijke organisaties geïnfiltreerd is.

Veel van de personages in de roman zijn verbonden aan allerlei verschillende inlichtingen- en spionagediensten met vaak conflicterende belangen, waardoor ze elkaar angstvallig in de gaten houden en elkaars handelen via manipulaties proberen te beïnvloeden. Er wordt bovendien stevig geëxperimenteerd met drugs en met psychologische noviteiten. De gave van Pirate Prentice is een mooi voorbeeld van zo'n noviteit:

'… Pirate Prentice is a strange talent for - well, for getting inside the fantasies of others, being able, actually, to take over the burden of managing them…'

Een aantal scenes zouden onder invloed van drugs of Pirate Prentice's gave tot stand zijn gekomen, maar vaak wordt dat zo terloops gemeld, dat je geneigd bent er overheen te lezen. Ook komt het voor dat pas honderden pagina's na een bepaalde scène gemeld wordt dat die vanuit een onbetrouwbaar perspectief werd geschreven. Vooral de gave van Pirate Prentice is verwarrend: heel veel passages in Gravity's Rainbow zijn in potentie kandidaat om tot fantasieën bestempeld te worden. En om het allemaal nog vreemder te maken zijn er ook heksen, vinden er Abbott & Costello-achtige achtervolgingen plaats en wordt het sprookje van Hans en Grietje nagespeeld in een sadomasochistische setting.

Een plot en een echt hoofdpersonage heeft het boek niet. Wel zijn veel organisaties op zoek naar een geheimzinnige raket met het serienummer 00000, ook wel het Schwarzgerät genoemd. Met deze zoektocht doet het graalmotief zijn intrede in Gravity's Rainbow. Tyrone Slothrop, een jonge Amerikaanse luitenant, is een van de eersten die erop uitgestuurd wordt. Tyrone is een simpele sympathieke sukkel en zijn plattegrond, waarop hij zijn nachtelijke avonturen met talloze kortstondige vriendinnen markeert, blijkt te matchen met de kaart waarop de V2-inslagen op Londen worden bijgehouden. Een geheime dienst weet dat Slothrop ooit heeft meegewerkt aan een conditioneringsexperiment, waarbij hij een erectie moest krijgen van de nabijheid van een nieuw soort kunststof, en ze vermoeden dat die kunststof een rol speelt bij het bouwen van het Schwarzgerät. Zij sturen Slothrop via het zuiden van Frankrijk naar Duitsland, waar hij onbedoeld inzage krijgt in documenten, waarin zijn vermoedelijke persoonlijke connectie met die raket beschreven wordt. Wat een zoektocht naar de Graal had moeten zijn, wordt dan een persoonlijke queeste. Uiteindelijk bereikt hij na een aantal slapstickachtige avonturen De zone: het gebied waar het Schwarzgerät zich ergens zou moeten bevinden. Maar hij is dan zijn doelgerichtheid al kwijtgeraakt en desintegreert ergens op de Lüneburger Heide.

En zo vergaat het alle personages. Iedereen zoekt, maar niemand vindt wat hij zoekt. Alleen de lezer denkt bij het dichtklappen van het boek iets meer te weten. Het kwaad lijkt te overwinnen, maar gegeven de gave van Pirate Prentice is niets zeker. Ondertussen heeft de lezer wel genoten van een zeer geestige, buitengewoon slim geconstrueerde roman.

Er valt nog veel meer te melden over Gravity's Rainbow, maar het past in het kader van een ambassadeurschap niet om het hele boek uit te leggen. Ik kwam in de jaren tachtig van de vorige eeuw voor het eerst met het boek in aanraking, tijdens mijn studie Algemene Literatuurwetenschap in Nijmegen. Samen met Ellen Louwers en Olav Severijnen schreef ik er toen een essay van zo'n zestig bladzijden over. In de Verenigde Staten verschijnen er hele boeken over het werk van Pynchon, en daar wordt hij gezien als een van de grote auteurs. In Europa en zeker in Nederland is hij nauwelijks bekend. Een Nederlandse vertaling verscheen in 1992 bij Bert Bakker, in paperback en in hardback. Een herdruk kwam er nooit.

Als ik het boek moet kwalificeren, dan zet ik het naast Ulysses van James Joyce in de eredivisie van de wereldliteratuur.

Deze zomer krijgt u 20% korting op een selectie van vijftig grote boeken - voor elk jaar van ons bestaan één. De aanbevelingen door Athenaeumcollega's zullen terug te vinden zijn onder de tag 'vijftig boeken'.