Recensie: Atiq Rahimi’s angstvolle stiltes in lege kamers

Atiq Rahimi (1962) verblijft in september op uitnodiging van het Nederlands Letterenfonds als writer in residence boven de winkel van Athenaeum aan het Spui in Amsterdam. Het is een mooi moment om opnieuw kennis te maken met zijn indringende en belangrijke werk. Net zoals Youssouf Amine Elalamy een aantal jaren geleden met De clandestienen vluchtelingen een gezicht gaf en het Westen liet zien welke ellende er achter iedere vluchtpoging uit Afrika naar Europa schuilgaat, zo raakt Atiq Rahimi de lezer in Steen van geduld (Prix Goncourt 2008) en Labyrinth van angst en droom met zijn close-ups van het trieste leven van vrouwen en vluchtelingen in Afghanistan.

N.B. Rahimi verzorgt de zondagochtendlezing op 1 oktober. U kunt erbij zijn.

In 1984 ontvluchtte Rahimi zelf Afghanistan als dienstweigeraar en vestigde hij zich in Parijs, om daar in eerste instantie als documentairemaker aan de slag te gaan en aan de Sorbonne te studeren. Het is dan ook niet verbazingwekkend dat zijn manier van schrijven zeer beeldend en wat afstandelijk is, zoals een documentairemaker die het leven om zich heen probeert weer te geven. De schrijver observeert en legt de lezer intieme en indringende gebeurtenissen voor zonder zelf te oordelen. Het lijkt alsof hij wil zeggen: kijk lezer, zo gaat het er in sommige situaties in mijn thuisland aan toe.

Beschutting in lege kamers

In Steen van geduld (vertaling Kiki Coumans) en Labyrinth van angst en droom (vertaling Théo Buckinx) bestaat het decor uit lege kamers waar de bewoners en bezoekers beschutting zoeken, een veilige thuishaven, terwijl buiten de oorlog woedt. In Labyrinth van angst en droom gaat het om Farhad, een student die wordt gezocht door de politie na een onbenullig voorval. Hij zoekt zijn toevlucht in een vreemd huis waar hij liefdevol wordt verzorgd door een weduwe die op deze manier verzet pleegt. Het is de tragiek van gevangen en vrij zijn tegelijk. De hoofdpersoon kan niet naar buiten, maar wordt tegelijkertijd uit handen van de soldaten gehouden. Het verhaal komt de kamer niet uit, net als Farhad.

In Steen van geduld verzorgt een vrouw haar man. Hij ligt in coma, zijn foto, uit een tijd dat hij nog jong en strijdbaar was, hangt aan de muur. Verder is er niets, behalve gordijnen met trekvogels voor de ramen. Zijn vrouw loopt in en uit, in het begin vooral om hem te verzorgen en zijn infuus te verwisselen, daarna om tegen hem te praten, al doet ze of ze een gesprek voert, iets wat ze in het huwelijk met hem nooit eerder heeft gedaan. Het enige wat de man kan is ademen. Of de man in coma iets hoort, weet niemand, dat maakt het voor de vrouw veilig en angstaanjagend tegelijk, want ze komt met nogal wat ontboezemingen.

Herhaling tussen heden en verleden in

De personages lijken hun dagen te vullen met wachten, er wordt veel gezwegen en gedacht, ze zijn bang en leven tussen heden en verleden in. De uren verstrijken langzaam, gebeurtenissen herhalen zich eindeloos, zoals dat de vrouw die Farhad verzorgt steeds maar weer bij hem komt, hem eten brengt en blijft zeggen dat het te gevaarlijk is om te vertrekken.

‘Ze staat op en legt mijn vragen samen met mijn angst en emotie op het dienblad. Ze neemt ze met het brood en de kommen mee naar de duisternis van de gang.’

De vrouw die haar man verzorgt vervangt eindeloos de vloeistof in het infuus, vleit zich dan weer tegen haar man aan om hem het volgende moment te huid vol te schelden. Omdat ze niet weet waar ze aan toe is. Moet ze liefhebben of haten? Zij leeft op het ritme van zijn ademtochten

‘Even blijft ze roerloos staan. Haar ogen gaan weer dicht. Haar hoofd zakt omlaag. Ze steunt pijnlijk. Lang. Haar schouders bewegen nog steeds op het ritme van de ademhaling. Zeven ademtochten.’

Impact van binnenuit

Afghanistan blijft nieuws: de Taliban, IS, de fragiele verhoudingen tussen bevolking en machthebbers komen met enige regelmaat in de krant en op het journaal. Maar die artikelen verliezen hun impact, des te treffender en belangrijker zijn daarom de boeken van Rahimi, ook al zijn ze al even geleden verschenen. Daar voelt de lezer de opgejaagdheid en uitzichtloosheid van binnenuit, prachtig verbeeld door de angstvolle stiltes in lege kamers die de mensen gevangen houden.

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion en zijn eigen blog.