Recensie: Een fanaticus die de spelregels van het populisme feilloos aanvoelde

Op maandag 27 maart 1917 kwam de groep bijeen in het Zahringer Hof in het centrum van Zürich. Lenin stelde een lijst van vertrouwelingen samen die met hem zouden meereizen. Bovenaan stond de naam van Inessa Armand, zijn minnares. Om half drie begaf de stoet zich naar het centraal station. Omstanders jouwden hen uit voor verraders en Duitse spionnen. Hoewel Lenin de onderhandelingen in het diepste geheim had gevoerd en hij iedere suggestie van belangenverstrengeling wilde voorkomen, deed het gerucht de ronde dat de Bolsjewieken door der Kaiser werden gefinancierd om flink stennis te schoppen in hun land. De Centrale Mogendheden stonden op het punt de tweefrontenoorlog te verliezen. Voordat de Amerikanen zich bij de Entente zouden voegen aan het westfront, moesten in het oosten de Russen door de knieën gaan. Lenin zou daarvoor zorgen. Kameraad Radek vroeg hoe hij zich voelde. 'Over zes maanden hangen we ofwel allemaal aan de galg, ofwel zijn we aan de macht.'

N.B. Deze bespreking van Victor Sebestyens Lenin. Leven en legende werd eerder gepubliceerd door onze partner Biografieportaal.

'Alles is geoorloofd'

Lenin werd volkomen overvallen door de Februarirevolutie in zijn land, die een einde had gemaakt aan het tsaristische regime van de Romanovs. De Voorlopige Regering van prins Georgi Llov stelde een heuse Grondwetgevende Vergadering in het vooruitzicht, schafte de doodstraf af, versoepelde de censuur en erkende naast het parlement (de Doema) het gezag van de Sovjets, de raden van soldaten-, arbeiders- en boerenafgevaardigden.

Op weg naar Rusland werkte Lenin zijn Aprilstellingen uit, waarin hij afrekende met deze geest van vernieuwing die door lieden als Aleksandr Kerenski en Vladimir Nabokov senior werd uitgedragen. 'Generlei steun aan de Voorlopige Regering. Het aan het licht brengen van heel de leugenachtigheid van haar beloften,' noteerde hij in staccato. De Februarirevolutie was de logische opmaat van de onvermijdelijke Oktoberrevolutie, die de dictatuur van het proletariaat zou vestigen. Vanwege het 'onvoldoende ontwikkelde klassenbewustzijn' van het proletariaat moest de beroepsrevolutionair het voortouw nemen in de emancipatie van de massa.

Die ideeën had hij al eerder uitgewerkt in Wat te doen? (1902), de kern van het Leninisme. Het doel heiligde de middelen. Om het goede tot stand te brengen moest het kwade worden aangewend. Volgens zijn jongste biograaf Victor Sebestyen was dit de diepste drijfveer van Lenin:

'Hij was uit op macht omwille van de macht, zoals egotisten zijn. Maar hij was er tegelijkertijd oprecht van overtuigd dat hij zijn macht zou aanwenden om daarmee de levens van de meerderheid van het volk te verbeteren. Op deze manier rechtvaardigde hij de leugens, de misleiding en de terreur die zouden volgen: alles was geoorloofd om de socialistische droom waar te maken.'

Grondlegger van een wangedrocht

Sebestyen heeft een meesterlijke biografie geschreven van Vladimir Iljitsj Oeljanov, waarin hij in een laconieke, bij wijlen cynische stijl geen geheim maakt van zijn diepe afkeer van de man. Lenin. Leven en legende is het portret van een fanaticus, die de spelregels van het populisme feilloos bleek aan te voelen.

'Om aan de macht te komen beloofde hij de mensen van alles en nog wat. Hij kwam op de proppen met simpele oplossingen voor ingewikkelde problemen. Hij loog er schaamteloos op los. Hij wees zondebokken aan die hij "vijanden van het volk" noemde. Winnen was het enige dat telde.'

Zijn retorische gaven bestonden voornamelijk uit schelden en beschimpen, en daarmee was hij de oervader van een politieke taal waarin grofheid en agressiviteit de boventoon voeren. Wat is een mensjewiek? Iemand die je ontloopt. 'Als je een stinkende hoop op straat ziet liggen, dan hoef je die niet aan te raken om te weten wat het is,' aldus Lenin.

Tegelijkertijd is er genoeg ruimte voor nuance. Lenin leefde als een stoïcijn die zich - in tegenstelling tot de nomenklatoera die tijdens zijn dictatuur al tot stand kwam - nooit persoonlijk verrijkt heeft aan de revolutie. Hij beleefde, anders dan Stalin, geen persoonlijk genoegdoening aan de talloze afrekeningen met zogeheten contrarevolutionairen binnen of buiten de partij. Zo nu en dan zag hij de dingen scherp. In Het imperialisme als hoogste staat van het kapitalisme (1916) voorspelde hij dat de vrije markt zich tot een conglomeraat van reusachtige multinationals zou ontwikkelen, ondersteund door een financiële oligarchie die het kapitalisme aan de grond van de afgrond bracht. Een blauwdruk van de kredietcrisis van 2007?

Maar dat alles laat onverlet dat hij de grondlegger was van een wangedrocht, waarin de geheime politie (de Tsjeka) de wreedheden van de tsaristische voorganger (de Ochrana) overtrof, iedere vorm van persoonlijke vrijheid aan banden werd gelegd en staatsterreur de autocratie van de communisten coûte que coûte moest beschermen. Bovenal voerde Lenin een rampzalige politiek die het land in een huiveringwekkende hongersnood stortte. Het afromen van de graanoverschotten door de staat ontmoedigde de boeren om buffers aan te leggen voor de periodieke misoogsten, zodat ze alleen het hoogste noodzakelijke produceerden. De orthodox-Russische kerk kreeg de schuld van de mensonterende toestanden op het platteland en in de steden. Hongersnood was geen menselijke tragedie, maar een 'progressieve factor'. Het memorandum kwam pas in 1990 in de openbaarheid:

'Alleen nu er grote hongersnood heerst kunnen we rekenen op de steun van de massa's […] hoe meer leden van de geestelijkheid en de reactionaire bourgeoisie we kunnen neerschieten des beter. We zullen die lieden een lesje leren dat ze zich nog lang zullen heugen.'

Wat bezielde Lenin?

Lenin radicaliseerde na de executie van zijn oudere broer op 4 mei 1887. Alexander Iljitsj Oeljanov nam deel aan een uiterst amateuristisch complot om tsaar Alexander III te vermoorden, opgezet door de Narodnaja Volja ('Wil van het Volk'). Lenin zag door alle verbittering heen het morgenrood gloren. De zeventienjarige verdiepte zich in Marx, van wie de Russische censuur Het kapitaal liet passeren. (De autoriteiten waren ervan overtuigd dat niemand het werk zou lezen).

Lenin haalde de krenten uit de pap: de dictatuur van het proletariaat was onvermijdelijk, alleen het proletariaat wist dat nog niet, vanwege het 'vals bewustzijn' waarmee de bourgeoisie de massa in slaap suste. Intussen liep de universitaire loopbaan van de studiebol - Lenin was een briljante gymnasiast - behoorlijke averij op. Hij was de broer van. Iemand die door de Ochrana nauwlettend in de gaten werd gehouden.

Voor vriendschap was Lenin niet in de wieg gelegd. 'Daarvoor gebruikte hij de mensen teveel,' aldus aartsvijand Joeli Martov, met wie het aanvankelijk klikte. Zijn belangrijkste relaties waren die met vrouwen - zijn moeder, twee zussen, echtgenote Nadja Kroepskaja en Inessa Armand.

'In veel opzichten was de grote radicaal Lenin een conventionele, burgerlijke Russische man uit de negentiende eeuw, en bepaald geen feminist in de moderne betekenis van het woord. Van de vrouwen in zijn omgeving verwachtte hij dat ze hem verzorgden en vertroetelden, wat zij ook deden.'

De laatste jaren van zijn leven werd hij geplaagd door drie grote hersenbloedingen. Het werkelijk onvermijdelijke, zijn sterfelijkheid, had hij niet onder ogen gezien. De secretaris-generaal van de partij, Stalin, was volgens het testament van Lenin 'te grof' om hem op te volgen.

'Daarom stel ik de kameraden voor een manier te bedenken Stalin uit zijn functie te ontheffen en hem te vervangen door iemand die zich maar op één punt van kameraad Stalin hoeft te onderscheiden, en dat is dat hij verdraagzamer, loyaler, beleefder en attenter voor de kameraden moet zijn.'

Victor Sebestyen maakt in zijn biografie van Lenin maar al te pijnlijk duidelijk dat de seminarist uit Georgië de kunst van het regeren van de meester had afgekeken.

Eric Palmen vormt met Martine van Poeteren de hoofdredactie van Biografieportaal.