Recensie: Fossielen zoeken in de stad

Honderden miljoenen jaren oud zijn ze, en we lopen er dagelijks met z’n allen langs of overheen vaak zonder erbij na te denken: overblijfselen van het vroegste leven op aarde ingebed in de stenen waaruit (Amsterdamse) stoepranden, winkelcentravloeren en heel wat gebouwen zijn opgebouwd. De fossielen zijn bij het doorzagen van de gesteenten aan het oppervlak terecht gekomen en hun doorsnedes kunnen daardoor bijzonder goed worden bestudeerd. Jelle Reumer, hoogleraar paleontologie en bekend van bijdragen aan Vroege Vogels en verschillende kranten, schreef hierover het boek Kijk waar je loopt! Over stadspaleontologie.

N.B. Ook op fossielenjacht? Jelle Reumer gidst een select gezelschap op 5 maart door prehistorisch Amsterdam. Deelname gratis, aanmelding verplicht.

Fossielen

Fossielen hebben een bijzondere aantrekkingskracht, als verzamelobject, als studiemateriaal of gewoon omdat het zo speciaal is om een stukje van het vroegste ‘leven’ op aarde (en vaak honderden miljoenen jaren oud) zo dichtbij te zien of zelfs vast te houden. En het is zeker niet noodzakelijk een verzamelaar te zijn of een natuurhistorisch museum te bezoeken om mooie fossielen te kunnen bewonderen. In veel steden zijn steensoorten gebruikt die zijn ontstaan uit de bodemsedimenten van prehistorische zeeën. Door latere vulkanische en seismologische activiteit van de aarde zijn ze omhoog gekomen. De mens gebruikte ze als bouwmateriaal.  Een bekend voorbeeld hiervan zijn de kalkformaties in Limburg, waarin soms zelf fossielen van bijna complete dinosauriërs worden aangetroffen (de Mosasaurus).

Het boek van Reumer gaat niet over dinosaurussen, maar over fossielen van kleinere dier- en plantensoorten die miljoenen jaren geleden in zee leefden en in die bodemsedimenten terecht zijn gekomen. Het gaat hem om sponzen, koralen, weekdieren met schelp (gastropoda ammonieten, brachiopoden), zee-egels, zeelelies en eencelligen (foraminiferen):

‘In dit boek “wandel” ik door de tijd van oud naar jong. De oudste gesteenten waarin we stadsfossielen kunnen vinden, stammen uit de periode die Ordovicium wordt genoemd en zijn bijna een half miljard jaar oud; daarna komen het Devoon en Carboon, het Trias, het Jura, en het Krijt en het Tertiair. De tot nu toe jongste door mij gevonden stadsfossielen stammen uit het Mioceen, ongeveer 16 miljoen jaar geleden. Deze lange tijdspanne waaruit we in de stad fossielen kunnen vinden, betekent dat een aanzienlijk deel van de evolutie van het leven op aarde in onze steden is terug te vinden.’

Amsterdamse stoepranden

Naast voorbeelden uit Rotterdam, Utrecht, Haarlem, Castricum en Zierikzee behandelt Reumer ook vele voorbeelden uit Amsterdam. Hier rondom het Spui zijn bijna alle stoepranden aangelegd met een steensoort die bomvol zit met fossielen uit het late Devoon en het vroege Carboon (ongeveer 383 – 331 miljoen jaar geleden): Arduin uit het Ierse graafschap Kilkenny.

‘Het grootste voordeel van Arduin als bouwmateriaal is dat het keihard is en nauwelijks verweert. Een bijkomende pret is dat er zo veel, vaak mooie, fossielen in zitten, voornamelijk (maar niet uitsluitend) zeelelies, koralen [vaak in de vorm van vertakte kolonies stippen of streepjes] en brachiopoden [schelp-achtigen met een holle en een bolle klep]. Bij gepolijste hardsteen vallen vooral de resten van zeelelies op als duizenden witte rondjes of ovaaltjes.’

De doorsneden van deze fossielen zijn bijna altijd goed te bekijken in de Amsterdamse stoepranden (zie foto hieronder), maar vooral als ze vochtig zijn valt er veel detail te zien. (Update: Reumer mailde dat er voornamelijk grote brachiopoden (Productiden) te zien zijn, en een enorme struik koraal.)

Zoeken, vinden en determineren

Zoals veel kleine jongens was ik vroeger wild van dinosaurussen. Ik wilde bovendien paleontoloog worden: dinosaurussen, het liefst de T-Rex, opgaven. Dr. Anne Schulp van Museum Naturalis heeft dat echt gedaan, hij zorgde ervoor dat er nu een Tyrannosaurus Rex in Nederland te zien is.

Uiteindelijk ben ik archeologie gaan studeren, waarbij ‘slechts’ de laatste vijfduizend jaar van de aardse geschiedenis, en de rol van de mens daarin, worden bestudeerd. De interesse voor de miljoenen jaren die daar aan voorafgingen is echter altijd gebleven. Reumers boek heeft bij mij het enthousiasme voor (het zoeken naar) fossielen weer aangewakkerd: de eerste die ik aantrof en fotografeerde was het kleine fossiel op een stenen plaat in een van de Athenaeumtoiletten.

Het zou hier kunnen gaan om de doorsnede van de dikkere stengel van een zeelelie, maar zeker ben ik allerminst. Het is verder een goed voorbeeld van de ‘vele kleine restanten van zeelelies’ zoals hiervoor genoemd in het citaat van Reumer. (Update: Reumer mailde dat dit waarschijnlijk een puntje van een Zaphrentis (solitair koraaltje) is.) De andere foto’s zijn van fossielen in een stoeprand in de Spuistraat en van een schelpachtige in de stoep voor winkelcentrum Magnaplaza. Deze laatste kon ik aan de hand van het boek helaas nog niet goed plaatsen. (Update: Reumer mailde zijn vermoeden: een klein honingraatkoraal op doorsnede; het sneeuwvloksterretje is een mooi vijfpuntig zeeleliesegment.)

Als relatieve leek op het gebied van de vele te vinden soorten fossielen blijft het bij het determineren lastig om verder te komen dan dat het gaat om brachiopoden of koraal, als het al lukt om een vergelijkbaar fossiel te vinden (wat mij nog niet lukte bij de twee van de drie gefotografeerde exemplaren). Maar oefening baart kunst. Het boek geeft een eerste inleiding in de fossielenkunde, en laat zien wat de plekken zijn om fossielen te vinden aan de hand van concrete voorbeelden. Wat me vooral erg aanspreekt is de aansporing om goed om je heen te kijken als je buiten bent en je te verwonderen over wat er allemaal te zien is. Dit boek helpt ons daarbij door ons te laten zien wat er te zien is en hoe het te herkennen. Dus steek die smartphone in je zak en kijk waar je loopt.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.