Recensie: Het herenhuis, het Syrische gezin en de vertrokken vriend

Nootenboom en Nolens zullen ook dit jaar de officiële Belgische en Nederlandse kandidaten voor de Nobelprijs zijn geweest, maar binnen afzienbare tijd zullen dat Grunberg en Lanoye zijn. Hun literaire kwaliteiten staan buiten kijf en uiten zich in menig genre, hun stemmen in het publieke debat klinken regelmatig en sterk, ze zijn ook internationaal zichtbaar. Daarnaast, en dat zal de Zweedse Academie ook na bekroning van Bob Dylan op prijs stellen, tonen ze niet alleen psychologisch inzicht maar ook betrokkenheid bij de grotere wereld - op een niet-simplistische manier. Lanoye, van deze twee mijn favoriet, toont dat onmiskenbaar in zijn nieuwe roman Zuivering, over een eenzaat en diens beste vriend, een Vlaamse Syriër, en zijn gezin, in tijden van terreur. Ook als de dood overal dreigt, illustreert dit boek, moeten we onze oordelen in twijfel trekken.

N.B. Tom Lanoye komt naar Athenaeum Boekhandel! 7 november, vanaf 19.30, zal Daan Stoffelsen hem interviewen over Zuivering, als eerste evenement in de reeks Athenaeum vs. Revisor. U kunt erbij zijn.

De haan

Ik moet bekennen: dat begint voor mij met de verwachtingen die de eerste pagina's van de roman opwekken. Gideon Rottier, fan 'van fanfares, Franse verzen en allerhande extravaganza', wordt op zijn binnenplaats bezocht door een haan, een prachtige haan. De eerste zinnen slaan - dat dacht ik bij eerste lezing althans - op dat dier:

'Schoonheid hoort toe te slaan zoals een sluipschutter in een burgeroorlog. Onverwachts en onherstelbaar. Bij mij was er evenwel geen sprake van een kogel. Ik werd geveld door de schoonheid van gevogelte. Een jonge haan die, god weet waarvandaan, over de muren van mijn stadstuintje kwam aangevlogen tijdens een van die zondvloednachten die onze regio zo'n slechte reputatie bezorgen.'

Klinkende zinnen, goedgekozen beelden, ritme en een eigen toon. Een geweldige opening - om twee paragrafen verder Wikipedia als bron op te voeren voor allerlei hanenkennis, en de pagina erop weer, en twee pagina's verder te vertrouwen op 'tabellen van alle soorten achtergelaten dieren'. Is dat een statement, je zo te verlaten op het internet? Of moet ik het contrast zien met de ijdelheid van een lezer van Apollinaire en Baudelaire? Daagt Lanoye ons hier al uit schijn en werkelijkheid niet bij voorbaat vast te leggen?

De vriendschap

Dit was maar de proloog. Na zijn lijfspreuk, 'De mens is niet gemaakt om in groep te leven. Het is al moeilijk genoeg met z'n tweeën', introduceert Gideon Rottier zich. Een stotteraar, gesjeesd student, geen knappe man, vindt niettemin een vriend. Youssef, gesmokkeld uit Syrië lang voor de burgeroorlog, dient zich aan als van staatswege gesubsidieerd collega bij Extreme Cleansing. Daar maken ze samen huizen schoon na brand, overstroming, zelfmoord, hoarding. Bij een zo'n geval redt Youssef zijn kameraad van een zekere dood. De vriendschap was al eerder begonnen, toen ze een prachtuitgave van Cyrano de Bergerac ontdekten - die prachtuitgave en andere kleine rijkdommen zijn de bijvangst voor extreme schoonmakers als Gideon Rottier. Daarmee weet hij een vervallen herenhuis te bekostigen en op te knappen, waar Youssef bij hem komt wonen.

We zijn op een derde van het boek als Youssefs gezin - tot dan toe verzwegen - overkomt. Een trotse moeder, een mooie dochter, een puisterige zoon. Kort daarop vindt de eerste grote terroristische aanslag op Belgische bodem plaats, op Antwerpen Centraal. Extreme Cleansing ruimt en ook in de golf daarna zal het bedrijf de aangewezen partij zijn voor dit vreselijke werk. Het noopt Youssef na enige tijd tot het profetische inzicht dat ook dit land geen veilige haven voor zijn gezin is. Hij vertrekt nogmaals, het gemis is enorm.

De betrokkenheid

Alles staat op spanning, en we zitten op de helft van de roman. Welk potentieel drama zal Lanoye uitbuiten? De depressie en drankzucht van de Youssefs vrouw? De devotie en grote aantrekkingskracht van zijn dochter? De spierballen en verkeerde vrienden van de zoon? Een golf van aanslagen, door groepen en eenzame wolven, teistert België en wij vrezen het moment dat nóg een van de bewoners van het stadskasteel vertrekt - en teruggevonden wordt op een plek waar Extreme Cleansing moet komen werken.

In die vrees toont Lanoye zijn meesterschap. Psychologisch inzicht en maatschappelijke betrokkenheid liggen aan de basis van respectievelijk spel en decor in de meeste moderne literatuur. We volgen intieme beslommeringen van fictieve personages, terwijl ons in subtiliteiten kenbaar wordt gemaakt dat we niet in Troje, Athene of het oude Rome zijn, maar hier en nu. Wij in de wereld. Lanoye vergroot dat decor uit, hij laat Gideon Rottier zinnige, wrange dingen over smokkelaars, terroristen en radicalisering denken, en op momenten zie je voor- en achtergrond, wij en de wereld soepel van plek wisselen. Het kleine en het grote zijn af en toe even nabij.

In dat spel raakt Gideon Rottier, en wij met hem, verstrikt. Wat moeten we vrezen, wie is je vijand? Wie te zijn in zulke omstandigheden? Hoe kun je nog een goede vriend of vervangvader zijn? Hoe de dood voor te zijn?

De prijs

Ja, Lanoye neemt een lange aanloop, en ja, het vergt wat om het stadskasteel en het inwonen van die Syriër meteen te geloven, maar dan heeft hij me te pakken. Zoals de beste bijdragen in Als dit zo doorgaat [mijn recensie] haakt Lanoye aan bij de grote bewegingen van onze tijd. Minder opzichtig dan Fintro-winnaar Jeroen Olyslaegers [fragment] toont hij het opportunisme, minder simplistisch dan Kader Abdolah in Salam Europa! [fragment] opent hij de weg naar idealisme. Hij laat niet, als Grunberg, het cynisme overheersen en het absurdisme blijft waarachtig.
En hij verrast je en bedroeft je. Nog een decennium of twee, en dan de Nobelprijs.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van Revisor.