Recensie: Lezen met de deuren open

Hoe lezen we en wat zegt dat over ons? Kunnen we eigenlijk nog wel lezen, nu we zo gewend zijn aan het scannen van online kranten, artikelen en sociale media? En als we niet meer kunnen lezen, wat zegt dat over ons (filosofische) denken? Dit zijn de vragen die Michelle Boulous Walker stelt in haar Slow Philosophy: Reading against the institution. Haar boek steunt op twee gedachten: langzaam lezen is beter dan gehaast lezen, en filosofie zou moeten gaan over de liefde voor het weten, voor wijsheid, niet over het vergaren van kennis. Ze verzet zich hiermee tegen de huidige tendens binnen universiteiten dat curricula pragmatisch en dichtgetimmerd moeten zijn en dat studenten zo snel mogelijk kennis moeten vergaren. Voor daadwerkelijke reflectie, het denkwerk dat tijd vereist, is nauwelijks ruimte. Boulous Walkers weerwoord is een verademing.

N.B. Het is de Maand van de Filosofie! Tot 1 mei 2017 ontvangt u 20% winkelkorting op een selectie nieuwe filosofietitels, waaronder Slow Philosophy.

Langzaam lezen

Voor Boulous Walker is de liefde voor wijsheid het kernbegrip dat aan de geïnstitutionaliseerde filosofie ten grondslag zou moeten liggen. Filosofie is, zoals Socrates al zei, een manier van leven. Boulous Walker citeert Pierre Hadot: 'Such a fully just existence is that of the sage, who is not Sophos, but philo-sophos: not a wise man, but one who desires wisdom, precisely because he lacks it.'

De klassieke manier om wijsheid te verkrijgen is door te lezen. Ze definieert filosofie als een discipline van lezen. Langzaam lezen en steeds terugkeren naar dezelfde tekst, deze als een koe herkauwen. Lezen, zo zegt Nietzsche, met de deuren open, met delicate vingers en ogen. Alleen dan kan de essentie van wat geschreven is doordringen. Dit gebeurt niet bij haastige lezing, het soort lezen dat alleen afgaat op steekwoorden en het snel vergaren van kennis. Diepere wijsheid is een denkactie die inzet en tijd verlangt.

Beleefde receptiviteit

De vraag hoe men goed kan lezen beantwoordt Boulous Walker aan de hand van filosofen wiens werk ze al een tijdje bestudeert: Luce Irigaray, Emmanuel Levinas en Michèle le Doeuff bijvoorbeeld. Le Doeuff schrijft over een genderspecifieke manier van lezen en met andermans gedachten om te gaan:

Who better than a woman to show fidelity, respect and remembrance? A woman can be trusted to perpetuate the words of the Great Discourse: she will add none of her own. Everyone knows the more of a philosopher one is, the more distorted one's reading of the other philosophers. Think of Leibniz's reading of Malebranche, or Hegel's reading of Kant! They cannot respect the thought of the other: they are too engrossed in their own. […] This phantasmagoria of the commentary has to some extent enabled women to find a place for themselves in philosophical work. A minor one, however: as in cooking, so in commentary - the high-class works are always reserved for a Hyppolite or a Bocuse.'

Le Doeuff stelt dat mannen zich een tekst toe-eigenen en er flink tegenin kunnen gaan, waar vrouwen de tekst intact laten, er respect voor hebben, en een beleefde receptiviteit tentoon spreiden. Deze tekst is afkomstig uit de jaren '80, de hoogtijdagen van de feministische kritiek.

Wanneer je met aandacht leest, kan er een openheid ontstaan en die openheid is nodig om zich werkelijk te engageren met de ander en met andere ideeën. Dan kan lezen een transformatieve gebeurtenis zijn. Lezen kan dan een intieme daad worden (naar Cixous), waarbij de liefde voor wijsheid en de wijsheid van de liefde samenkomen. Of, om een ander studieobject van Boulous Walker te citeren: 'aandacht is de meest schaarse en puurste vorm van generositeit. Volle aandacht lost het ego-subject op.'

Openheid

Boulous Walker begint haar conclusies met de beschrijving van Godards film Bande Apart: drie jeugdige hoofdpersonen rennen door het Louvre met als doel alle hoogtepunten in 9 minuten en 45 seconden te zien. Dit is volgens haar geen manier om kunst te beleven. We begrijpen allemaal dat we meer zien en beleven als we een langere periode doorbrengen met een kunstwerk. De vergelijking met een filosofische tekst is snel gemaakt. Ook daar kunnen we veel meer uithalen wanneer we een tekst rustig en aandachtig tot ons nemen. Alleen dan kan er de openheid zijn.

Lezen is iets dat we allemaal dagelijks doen, van een krantenkop tot pittige filosofische werken. Boulous Walker heeft een belangrijk boek geschreven waarin ze laat zien dat we moeten herijken. Ze maakt duidelijk wat goed lezen en denken behelst, hoe dat de universitaire wereld kan beïnvloeden en wat er volgens haar dus beter moet.

Helen Westerik is rubrieksbeheerder filosofie, film en media bij Athenaeum Boekhandel. Daarnaast schrijft ze over film en kunst.