Recensie: Wat als? 24 schrijvers over de verwoesting en eenzaamheid na het populisme

Wat kunnen we doen, in de wetenschap dat een groot fan van het machtigste ongeleid projectiel ter wereld ook hier de grootste kan worden? Nu we zien dat na de Brexit, na de verkiezing van Trump, racisme en antisemitisme toenemen? Schrijven. Auke Hulst benaderde 24 schrijvers voor Als dit zo doorgaat (presentatie 10 maart bij Athenaeum Roeterseiland), een sterke, veelkleurige maar nimmer vrolijk stemmende bundel what if-verhalen en twee gedichten. Het begint vaak met vijandigheid, vervolgt met verstoting, en dan zijn er talloze scenario's: Trump vermoord, Wilders berecht, een atoomboom in de Noordzee, meer surveillance, executies, marteling van Marokkanen, massagraven voor de elite, grenzen dicht, meer robots. Het realisme is beangstigend, de eenzaamheid is beklemmend.

Een koe

Opmerkelijk aan dit project is dat het binnen heel korte tijd gerealiseerd werd (twee weken!), dat zoveel schrijvers meededen - Nelleke Noordervliet, Jan van Mersbergen, Walter van den Berg, Karin Amatmoekrim, A.H.J. Dautzenberg, A.F.Th. van der Heijden, Jannah Loontjens, Mohammed Benzakour, Wytske Versteeg, Matthijs Eijgelshoven, Gustaaf Peek, Daan Heerma van Voss, Lieke Marsman, Ivo Victoria, Thomas Heerma van Voss, Christine Otten, Jamal Ouariachi, P.F. Thomése, Rob Van Essen, Alma Mathijsen, Frank Westerman, Hanna Bervoets, Anne-Gine Goemans en Auke Hulst zelf - en dat de kwaliteit zo hoog is.

Dat wil zeggen, van engagementvoorvechter Anton Dautzenberg staat er een flauwe grap in ('De bol.com CPNB Top 40, week 5, 2027', met slechts hooghollandse boeken), A.F.Th. van der Heijden gebruikte bestaand MX17-materiaal en Ivo Victoria schreef enkele delen van zijn indringende Louis Stevens-feuilleton uit 2015 aan elkaar. Waar het mis kan gaan toont de ondiepe parabel van Mohammed Benzakour, dat met meer tijd vast een groter inzicht zou bieden dan dat macht naar meer macht streeft, maar ook het openingsverhaal van Nelleke Noordervliet, 'Voor de zondeval', dat heel erg vol is. Het is orwelliaans, met een soort Big Brother ('de Protector') en continue surveillance ('de aandacht'), een verzetsman met één oog duikt bij een populaire zangeres onder, en dan herinnert zij zich hoe alle ellende begon:

'Optochten voorafgegaan door trommelslagers, vaandels met hakenkruisen, kaalgeschoren mannen gewapend met fietskettingen. Plunderende kinderen. Moslimposses. Blaffende luidsprekers met het geluid van hysterische warlords, voormalige beursspeculanten. Een vrouwenstem die een klaaglied zingt. Het volk in opstand tegen de elites. Op de Veluwe zijn massagraven ingericht voor politici, rechters, journalisten, schrijvers, geleerden. Dagelijks executies.'

Alle angstbeelden op een rij, en dat is indringend. Maar de mogelijkheden die het thema biedt, zijn beter benut in de kale vertelling van Jan van Mersbergen die er direct op volgt. Pas na enkele pagina's blijkt dat de ik-figuur, die door voetbalvrienden met de auto weggebracht wordt om met zijn gezin in Frankrijk herenigd te worden, Hassan heet. Van 'Afscheidsmusical' beklijven niet de opsommingen, het geweld, maar het galajurkje van Hassans dochter dat in zijn voetbaltas meegaat, en de rit door het lege weidelandschap. 'En dan, in de verte, toch een koe. Ik wil zeggen: Hij staat helemaal alleen, maar het is natuurlijk een zij. Ze staat helemaal alleen tussen twee hoge bomen, haar kop aan het gras.'

Getuigenverklaringen

Het spannende van dit project is bovendien dat de actualiteit heel dichtbij is. Dat hoewel sommige dystopieën futuristisch blijven - strijdsters die alle mannen vermoorden (Alma Mathijsen), of een virtuele wereld waarin het niet continu regent en je gezelschap uit kan zetten (Hanna Bervoets) - maar dat je even denkt het al op tv te hebben gezien. Of in de krant. Ja, de aanwezigheid van tv-camera's, de poging tot verslaglegging geven de verhalen van Gustaaf Peek, Daan Heerma van Voss en Jamal Ouariachi een extra laag. De vermenging van de geschiedenis van nazistische rassenbiologie en de recente nieuwsberichten over de Oostvaardersplassen geeft Frank Westermans essay gewicht.

Het nieuws, de media vormen ook in deze verhalen het filter waardoor we de autoritaire populisten zien, en dat geeft ze een vertrouwd kader. Het is denkbaar dat we het zo zullen meemaken. De zorgvuldig gefilmde ontvoering en verdwijning van een politicus (Wilders?), het gesprek met de moordenaar van de president (Trump?) of 'De zaak 17/26', waarin een oudere Jamal Ouariachi vanuit zijn ballingschap in Buenos Aires naar Tanger afreist. Daar wordt de man die Nederland in chaos stortte met internationaal snelrecht veroordeeld.

'Vandaag ben ik de tel kwijt. Het zal de dertigste of eenendertigste dag zijn. Meer getuigenverklaringen. Grote stapels naakte, vastgebonden Marokkanen. Hoe die stapels "verwerkt" werden, dat wil zeggen: levend verbrand. Mannen boven op vrouwen die niet de hunne waren, kinderen boven op mensen die niet hun ouders waren. Het gekrijs. Ik ben niet gemaakt voor dit werk. Ik wil het niet opschrijven.'

Ook hier gruwelijkheden, maar ook de introspectie van de balling, de worsteling met nationaliteit en identiteit. De thuisloosheid.

Daders

We lezen over de verslaggevers, de slachtoffers (Karin Amatmoekrim schetst een concentratiekamp in wording, vanuit kinderperspectief), maar slechts een enkeling probeert het perspectief van de daders te onderzoeken. Bij Peek van een afstand. Bij Eijgelshoven zijn het daders met VOC-mentaliteit: mannen met boten voor overtochten. Walter van den Berg voert in 'De neuzen van onze laarzen' knokploegen op die 'lekker gaan pogrommen' in Nieuw-West.

'Josje gaf zijn stalen pijp aan Harold, zei dat ie zijn best moest doen, en Harold deed wat Josje had gedaan: het brilletje op zijn knieën slaan. Hij ging ermee door tot ik ’m wegtrok.
Het brilletje lag opgekruld op straat, en we schopten nog een beetje na, tot ie stopte met jammeren. O man, het was heerlijk.
Ja, het werd een mooie avond.'

Alsof Van den Bergs Van dode mannen win je niet (de ik is een gewelddadige stiefvader) samengaat met Jeroen Olyslaegers' Wij (een Antwerpse agent in de Tweede Wereldoorlog blijft amoreel binnen de grenzen van wat mag [leesfragment]). Toch zijn die romans sterkere onderzoeken naar het kwaad, omdat het daar gewoner is. En dat gewone, dat onderzoekt Rob van Essen. Je kunt meeprotesteren, maar je afzijdig voelen. Totdat:

'Hij zegt: "Dat is geen zonsondergang, daar staat de stad in brand." Nu hebben we een gesprek. "Ach," zeg ik, "vandaar. Ik vond het al zo vroeg voor een zonsondergang, twee uur ’s middags."'

Als de ander op de fiets springt (‘Misschien kan ik iets doen.’) en de ik 'niet kan achterblijven', twijfel je of het is om te helpen, om het vuur aan te wakkeren, of om te kijken. En wat dan erger is.

Toekijken

Dat laatste, vrees ik, en daarom is dit initiatief zo bewonderenswaardig. 'Verzet: iets waarvoor er altijd een later, geschikter moment lijkt te zijn,' noteert Wytske Versteeg. Schrijven mag dan geen verzetsdaad zijn, zoals lezen dat evenmin is - nog niet -, Als dit zo doorgaat brengt menselijke proporties, twijfels en individualiteit bij de grote bewegingen in Washington, Den Haag, Parijs, Moskou, Istanbul. Bij grote woorden en bommen, bij de dreiging van uitsluiting en afslachting, bij robotisering en surveillance, bij bureaucratie. Bij de noodzaak tot normalisering, zoals Auke Hulst zelf in zijn eigen bijdrage, 'Het normalisatiebureau' duidelijk maakt. Een Arabische familie komt daarvoor niet in aanmerking. ‘Normalisatie werkt alleen bij een te corrigeren deviatie.’

Dit boek voegt dus menselijkheid toe, maar even belangrijk: het komt nu. Het is nog niet te laat. Wat mist in deze sombere verhalen, de twee gedichten en het ene essay, is het gezamenlijke. Dat is een subtiel signaal dat populisme nu juist het wij ondermijnt (ondanks 'Nederland is van ons'). Geen straatinterview of geregisseerd debat kan dat verhelpen: als dit zo doorgaat, staan we er alleen voor.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van de Revisor.