Recensie: Bestaat kerst zonder kerstfilm?

Voordat je de vraag stelt wat een goede kerstfilm maakt, moet je de vraag stellen of kerst zonder kerstfilm überhaupt wel mogelijk is. Natuurlijk waren er voor  de eerste filmvertoning ooit op 28 december 1895 ook kerstvieringen. Ruim een eeuw geleden was de kerstviering nog de viering van de geboorte van Christus, een heugelijke gebeurtenis waarbij de kerkdienst iets vrolijker was wellicht, misschien zelfs met wijn en spijzen. De tocht naar de kerk, meerdere keren per dag zelfs, was de kern van de kerstviering. Nu we nauwelijks meer de kerk in te slaan zijn is daar de kerstfilm voor in de plaats gekomen.

N.B. Deze tekst werd uitgesproken tijdens de kerstborrel van Athenaeum Boekhandel & Nieuwscentrum op 19 december 2018. Beschouw hem als een kijkgids, een beschouwing over de kern van kerst, of een openhartige biecht van een boekverkoper-die-ook-films-kijkt - wij wilden hem je niet ontzeggen.

Dat is een overdrijving, maar met de sentimentaliteit en het moralisme is het ook weer niet helemaal onwaar. Iedere goede kerstfilm spoort de kijker aan om aardiger te zijn, liefdevoller, begripvoller. Iedere goede kerstfilm laat ons zien dat we eigenlijk allemaal hetzelfde zijn en hetzelfde willen. En nee, dat zijn niet hele grote cadeaux, maar dat is warmte en liefde. Zoals een van de weinige kerstliederen die ik van mijn protestante lagere school herinner al zei: 'Vrede op aarde, voor alle mensen een welbehagen.' En zo is het maar net.

Maar wat maakt nu een goede kerstfilm? We zijn allemaal lezers, ik hoef niet te vertellen wat een goed verhaal is. Maar een kerstverhaal is van een andere orde. Waar de meeste klassieke films in vijf bedrijven een held hebben, die een doel heeft, tegenstand ondervindt en en passant een leuk meisje tegenkomt, is de reis van de kerstheld net iets anders. De tegenstand is ofwel kerst-gerelateerd, ofwel van fundamentele, misschien zelfs wel existentiële aard.

Wat kenmerkend is voor kerstfilms, is dat ze een zekere schaamteloosheid hebben die je de rest van het jaar toch iets minder ziet. Ze bespelen je gevoel. Dat doen alle films natuurlijk, films zijn empathiemachines. Maar kerstfilms zijn schaamteloos sentimenteel. Welk gevoel bespelen ze? Dat van het onzekere kind dat ergens weggestopt in de meeste van ons nog wel zit; maar ook dat van de ongelukkige volwassene. Of anders gezegd: onze behoefte om ergens bij te horen, om deel te zijn van een groter geheel.

Het is geen nieuws dat voor veel mensen December een rotmaand is. Een goede kerstfilm erkent dat, thematiseert dat en, want het is kerst, biedt een oplossing in het vijfde bedrijf. Zonder catharsis geen kerst. Je weet, ook al heb je natte ogen en een rode neus, dat het goed gaat komen en dat de hoofdpersoon uiteindelijk naast een kerstboom zal belanden en met een beetje geluk ook nog in de armen van een geliefd persoon, of dat nou een ouder of een partner is.

Laten we even kijken naar de kerst-gerelateerde thema’s. In de films die voor kinderen bedoeld zijn, ligt kerst zelf vaak onder vuur. Het hele feest dreigt niet door te gaan door tussenkomst van een boze kwelgeest. Mijn twee favorieten in dit genre zijn How the Grinch Stole Christmas en The Nightmare Before Christmas. Wat ze gemeen hebben is dat de hoofdpersonen, de Grinch en Jack Skellington, de burgemeester van Halloween Town, proberen om kerst te saboteren door ofwel alle kerstspullen te stelen, ofwel door ze een eng halloweensausje te geven. De Grinch is toch al niet het zonnetje in huis en wordt echt een knorrige kluizenaar als hij in het naburige dorpje alle vrolijkheid en bedrijvigheid rond kerst ziet. Hij ergert zich aan alle geschenken, al het luxe eten en het hele commerciële circus. Dus hij besluit om kerst te saboteren door alles, alle cadeaux, al het eten te stelen van de bewoners. Wanneer hij dan ontdekt dat de dorpelingen vrolijk doorgaan met hun kerstsfeer en kerstliedjes ondanks zijn ‘interventie’, kan hij niet anders dan tot de conclusie komen dat kerst kennelijk toch iets anders is dan een groot vreetfestijn. Zijn kleine hartje groeit een paar maten en hij gaat terug nar het dorp om zijn hele buit terug te geven.

Jack Skellington in The Nightmare Before Christmas is niet zozeer slecht en zuur, als wel verveeld en een beetje eng. Na jarenlang burgemeester te zijn geweest van Halloween Town, wil hij wel eens wat anders en besluit om Kerst over te nemen. Hij ontvoert de burgemeester van Christmas Town en neemt de voorbereidingen over. Dat gaat uiteraard helemaal mis, kleine kinderen willen geen knookjes in hun kerstsok vinden, maar ook hier komt hij net op tijd tot inzicht. Kerst is gered en Jack komt erachter dat hij niet verveeld is, maar een grote liefde mist. En jawel: in het laatste bedrijf vindt hij zijn meisje. En dit alles dan ook nog eens in een fantastische stop-motionanimatie van Tim Burton.

In de andere soort kerstfilm gaat kerst wel door, maar dreigt de hoofdpersoon eenzaam en miserabel te zijn. Of alleen en vallen zettend voor dieven, zoals in Home Alone deel 1 t/m 87.

De mooiste en de tranentrekkendste, meest sentimentele kerstige kerstfilms ever zijn A Charlie Brown Christmas en It’s a Wonderful Life.

Charlie Brown komt maar niet in de kerstsfeer en vindt het een stom feest dat alleen om cadeaux draait. Dat hij geen kerstkaartjes krijgt, helpt niet. En dat hij het sukkeltje van de klas is ook niet. Als hij een kerstboom moet uitzoeken, komt hij terug met een scharminkelig boompje met nauwelijks naalden en sneue hangende takken. Hij kan werkelijk niets goed doen in de ogen van klasgenoten. Maar juist die klasgenoten helpen hem om er toch een kerstige kerst van te maken. Ga de film kijken als je het niet kent. Hij is op Youtube te zien, op DVD te krijgen en heeft geweldige muziek van Vince Gueraldi.

It’s a Wonderful Life is denk ik mijn absoluut favoriete kerstfilm. Ik denk zelfs dat kerst niet doorgaat als hij niet op tv is. Waarom? Omdat het de meest fundamentele vraag stelt van alle vragen: wat zou er gebeuren als ik niet had bestaan? De aanleiding zijn de suïcidale gedachten van hoofdpersoon George Bailley, prachtig gespeeld door James Stewart. Nadat hij een stevige financiële tegenslag te verwerken krijgt en de meeste van zijn dromen in rook zijn opgegaan, ziet hij het niet meer zitten. Hij besluit dat de wereld beter af is als hij er niet meer is. Maar gelukkig stuurt de hemel een engel om hem te laten zien wat er dan allemaal voor goeds niet was gebeurd. En dat is een aardige lijst.

George besluit te blijven leven en – want het is een kerstfilm – alles komt goed. Het hele stadje besluit geld in te zamelen om hem er weer bovenop te helpen en iedereen komt bij elkaar om het glas te heffen en ‘Auld Lang Syne’ te zingen. Dit is het moment dat ik iedere vorm van waardigheid verlies en hopeloos snotterend voor het scherm zit. Maar laten we eerlijk zijn: als zoveel goedheid, warmte en liefde je niet tot tranen toe roert, dan heb je waarschijnlijk geen hart.

Helen Westerik is filmhistorica en schrijver. Ze koopt de filmboeken in voor Athenaeum en Eye.