Recensie: De midlifecrisis van de democratie

‘Nothing lasts forever’ is de eerste zin van How Democracy Ends van David Runciman, hoogleraar Politicologie aan Cambridge University. Ook democratie niet dus, vervolgt hij. In zijn nieuwe boek betoogt hij dat het einde van democratie misschien dichterbij is dan wij vermoeden; we zien het alleen niet aankomen omdat we niet op de goede dingen letten. ‘History does not repeat itself,’ schrijft hij. We herhalen de jaren dertig niet, als een democratie nu langzaam uit elkaar valt, heeft dat heel andere oorzaken. In dit interessante, actuele en ook nog meeslepend geschreven boek, legt Runciman uit waar we op moeten letten.

Mid-life crisis

Het einde van de democratie is niet iets wat je verwacht mee te maken. Toen Donald Trump president werd, werden veel mensen (Runciman incluis) iets minder zeker van hun zaak. Maar Trump is niet het einde van de democratie; de Amerikaanse instituties zijn volgens Runciman sterk genoeg om de klap op te vangen. De Westerse democratie bestaat namelijk al een tijdje. Het voordeel hiervan is dat ze tegen een stootje kan, het nadeel is dat ze tekenen van vermoeidheid begint te vertonen. Met andere woorden: ‘Western democracy is going through a mid-life crisis.’

‘When a miserable middle-aged man buys a motorbike, on impulse, it can be dangerous. If he is really unlucky it all ends in a fireball. But it is nothing like as dangerous as when a seventeen-year-old buys a motorbike. More often, it is simply embarrassing. […] American democracy is in miserable middle age. Donald Trump is its motorbike. It could still end in a fireball. More likely, the crisis will continue and it will need to be resolved in some way, if it can be resolved at all.’

Het mag dan niet het einde van de democratie betekenen; Trumps verkiezing is wel symptomatisch voor het huidige politieke klimaat, dat wordt gekenmerkt door intolerantie en een gebrek aan vertrouwen. Daarom moeten we dit moment aangrijpen om ons af te vragen hoe democratic failure in een gevestigde democratie er echt uit zou zien. We zijn geneigd om de geschiedenis hiervoor als referentiekader te gebruiken. Maar, schrijft Runciman, de problemen van deze tijd zijn anders en democratic failure komt niet in de vorm die we verwachten.

In toegankelijke taal en gebruikmakend van soms zelfs grappige metaforen (best bijzonder gezien de serieuze materie), schetst Runciman waar we rekening mee moeten houden in de hoofdstukken 'Coup', 'Catastrophe' en 'Technological takeover'.

Onzichtbare coups en post-truth

‘When a democracy fails, we usually expect the failure to be spectacular.’ Naast de bekende coup d’état, beschrijft hij ook minder expliciete vormen van staatsgrepen. Deze zijn niet alleen minder spectaculair, maar soms zelfs volledig onzichtbaar. Met name executive aggrandisement (machthebbers knabbelenaan democratische instituties zonder ze echt omver te werpen) brengt de democratie in gevaar, want is een uitgeholde democratie nog wel een echte democratie?

Ook het stuk over conspiracy theories is fascinerend. Vroeger werden die vooral door aanhangers van de oppositiepartij de wereld in geholpen. Trump verandert deze dynamiek door, ook nu hij in office is, complottheorieën over de Democraten (en, in het verlengde daarvan, de elites en de media) te verspreiden. Daarbij komt, als elke burger of politicus of partij iets anders zegt, is het gevaar dat iedereen wantrouwend wordt. ‘Win or lose, all parties come to see democracy as concealing plots against them.’

Hoewel we wel bezig zijn met hoe het fout gaat, zijn we niet veel bezig met hoe het volledig fout kan gaan. Want zonder mensen geen democratie: volgens Runciman zijn we ons onvoldoende bewust van het gevaar van catastrofes. Kernwapens, milieuproblemen, het zijn gevaren die vandaag de dag vaak genegeerd of gemarginaliseerd worden. Een andere zorg is interconnectedness. Als alles met elkaar verbonden is (financiële markten, energie, communicatie, transport, gezondheidszorg), wat gebeurt er dan als er iets misgaat?

Prins Zuckerberg

Verderop gaat Runciman dieper in op communicatienetwerken en bespreekt hun gevaar maar ook hun potentie. Facebook is als een staat en Mark Zuckerberg is zijn prins. Facebook geeft mensen een platform, maar heeft een hiërarchische structuur. Het verbindt mensen, maar is niet democratisch. En hoewel Facebooks politieke macht beperkt is, heeft het voldoende invloed om burgers en de staat verder van elkaar verwijderen.

Ook los daarvan lijkt ‘the democratic promise of the internet revolution’ tot nu toe een teleurstelling. Er is meer informatie beschikbaar over politici, maar zij weten ook meer over burgers. We krijgen aanbiedingen op basis van onze interesses, robots doen mee in online politieke discussies en fake news is overal. Maar, het is nog niet te laat om de technologie in dienst te stellen van de democratie, schrijft Runciman.

Dit betekent overigens niet per se dat we technologie moeten gebruiken om oude patronen in stand te houden. Runciman kijkt nog verder vooruit en stelt vragen. Wat - hoe eng het ook is om hier over na te denken - ‘if the thing that is getting in the way of a better politics is democracy itself?’

All sorts of potential futures

Na over al deze problemen gelezen te hebben, vraag je je af wat het alternatief is. Gelukkig waagt Runciman zich ook aan een analyse van alternatieve politieke systemen. Hij noemt pragmatic authoritarianism, epistocracy en liberated technology. Hoewel de eerste twee op sommige fronten aantrekkelijk lijken, zijn het geen volgens hem geen goede alternatieven. Bij liberated technology ligt dat anders: ‘It includes all sorts of potential futures: some wondrous, some terrible and most wholly unknowable.’

De hoogtijdagen van de Westerse democratie zijn voorbij, we kunnen het einde nog een hele tijd uitstellen, maar het komt eraan, concludeert Runciman. En dat is misschien helemaal zo erg niet: ‘The declining years of someone’s life are sometimes the most fullfilling.’ Hoewel hij oppert dat technologie ons kan helpen, heeft ook Runciman geen concrete oplossing. Wat hij wel biedt is inzicht in het onbekende. Hij laat de lezer zien dat de toekomst waarschijnlijk niet op het nu lijkt en al helemaal niet op de geschiedenis. Alleen daarom al is dit boek lezenswaardig.

Isadora Dullaert studeerde Liberal Arts and Sciences met een major in World Politics aan Leiden University College The Hague en is stagiaire bij Athenaeum.nl.