Recensie: De nieuwe Rachel Cusk: drie bezwaren blijken grote kracht

Er is al veel de loftrompet gestoken over het drieluik van Rachel Cusk (1967), waarvan met Kudos nu het sluitstuk is verschenen. De romans draaien om het luisterend oor van een schrijver. Een schrijver die rondreist en bij wie allerlei personages hun verhaal doen. Ik ben een fan van Rachel Cusk, ik gooi het er meteen in. Na De Bradshaw-variaties wist ik dat zij een intelligente, scherpzinnige, fijnzinnig vileine auteur is, die geen enkele vrees heeft om in de diepe krochten van de menselijke ziel af te dalen. Ik vond die roman in lijn staan van de oeuvres van auteurs als J.M. Coetzee, Siri Hustvedt, Julian Barnes en Kristien Hemmerechts, vier onafhankelijk van elkaar opererende schrijvers die hun tactiek delen: het organisch verwerken van filosofische bespiegelingen en essayistiek in hun romans. Ik hou ervan om zo geprikkeld te worden.

N.B. Op Athenaeum.nl publiceerden we voor uit Kudos, in de vertaling van Marijke Versluys.

Ongekende openhartigheid

Maar nu dan. Er kleven aan Kudos en de twee andere delen een drietal bezwaren, die tegelijk het intrigerende van de serie duidelijk maken. Ten eerste beginnen ongelofelijk veel mensen tegen de verteller te praten. In Kudos, dat een paar dagen bestrijkt waarin de schrijver op een congres in een zomers land is, tetteren meer dan tien passanten de oren van het hoofd van de auteur.

Stel, als iemand je al eens spontaan aanspreekt, dan blijft het verhaal meestal steken in een ongemakkelijk praatje pot over het weer of worden er een paar grappen uitgewisseld. Mensen in mijn dagelijks leven zijn nooit zo openhartig en al helemaal niet zo vaak zo veel achter elkaar. Je kunt tegenwerpen dat het daarom een roman is. Ergo: het is niet zomaar leeglopen van de personages, het dient een doel in dit verhaal.

Ongekende eerlijkheid

Ten tweede bevreemdt het dat alle vertellers die de hoofdpersoon ontmoet zo wijs zijn. Eerlijk gezegd kom ik nooit mensen tegen die zoveel scherpzinnigheid tentoon spreiden over wie ze zijn en hoe ze op dit punt zijn uitgekomen. Ik mocht willen dat ik mijn leven zelf zo grondig kon ontleden. Als het drieluik een illustratie moet zijn van het moderne leven, zoals door diverse recensenten geopperd, waarin iedereen op Facebook zijn of haar bek een douw geeft, snijdt dat weinig hout.

Ja, het is waar, de personages zijn zo ingenomen met zichzelf, zo alleen maar bezig met hun eigen ‘ik’, dat ze een vraag niet eens nodig hebben en van wal steken zonder zich ook maar een moment te bekommeren om de ander. Het ‘ik’ is uitvergroot tot heel de wereld, het neemt alles in beslag. Dat is Facebook ten voeten uit. Maar het grote bezwaar van Facebook is de inhoud, de oppervlakkigheid. Iemand als Olivia Lang laat die oppervlakkigheid in haar debuut heel goed zien en dondert daarmee meteen in de valkuil door een oppervlakkig boek af te leveren (dat kan trouwens ook anders, kijk naar Jannah Loontjens, die de platheid van internet juist subtiel en daardoor doeltreffend in haar romans verwerkt). 

Wat is dus het verschil met Facebook? De mensen bij Cusk stellen zich ongelofelijk breekbaar op, ze zijn op het gênante af zo openhartig. Op Facebook gaat het erom te ronken, het is een uitvergroting van het goede zelf. Maar bij Cusk vormen de bekentenissen het tegendeel. De personages zijn niet perfect en geven toe dat ze daar op een of andere manier debet aan zijn. Neem de journaliste die van plan is de schrijver te interviewen en die in plaats daarvan haar complete doopceel licht. In het vorige interview had ze opgeschept over haar gelukkige leven, nu ligt dat in puin. Door haar eigen houding vervreemde ze van haar zus, waardoor de kansen kantelden en opeens haar onfortuinlijke zus het geluk toelachte, in plaats van haar. Tegelijk kreeg haar man een levensbedreigende ziekte. Aan dat laatste kan zij natuurlijk niets doen, maar de diepgravende zelfreflectie over wat deze ziekte voor haar persoonlijk betekent, is bijzonder scherp en getuigt van enorm psychologisch inzicht. In een paar zinnen tekent Cusk zo’n personage in al z’n treurigheid uit. 

De verhalen zijn gelijkelijk over de geslachten verdeeld, alleen het einde van Kudos zoomt in op de positie van vrouwen. Het is een vruchteloze zoektocht, omdat vrouwen nog maar beter onzichtbaar zijn. Ze staan op een rots in de woelige zee, maar omdat er geen terrein is afgebakend, valt er geen stap te zetten of ze vallen in het water. Alleen wanneer ze hun vrouwelijkheid ontkennen, kunnen vrouwen wedijveren met mannen. Dit zegt de verteller niet, maar natuurlijk een passant. En dus kun je het ook niet het standpunt van Cusk noemen. Maar het is interessant hoe Cusk via deze omweg toch weer fijntjes de essayistiek haar roman binnenloodst. Ook over de Brexit en Europa kraakt ze harde noten (‘Europa is stervende, zei ze, en omdat elk onderdeel tijdens het stervensproces wordt vervangen, wordt nep steeds moeilijker te onderscheiden van echt, wat we misschien pas beseffen als alles verdwenen is.’). En ja, dat is zeker prikkelend.

Ongekende taalbouwsels

Mijn laatste bezwaar is dat de personages allemaal dezelfde ietwat ingewikkelde taal spreken met lange volzinnen, waardoor de verhalen op elkaar lijken en overduidelijk uit dezelfde koker komen: het zijn variaties op een thema. Dat maakt de trilogie gekunsteld, zou je kunnen zeggen, want de personages zijn niet uniek in hun stijl.

Maar de verhalen dalen niet zomaar als iets goddelijks neer bij Cusk, iets waar een van de personages zo tegen fulmineert omdat deze gedachte het vakmanschap van de literatuur onderuit haalt. Cusk is een vakvrouw. Ze geeft hen uiteraard bewust geen eigen taal. En zo vindt ze een nieuwe romanvorm uit: die van romanverhalenbundel. De verhalen komen langs en kennen begin noch einde, het zijn levens in flarden en alleen de stijl smeedt hen aaneen. Dat is Alice Munro, Richard Yates en William Trevor naar de moderne tijd transporteren en zo proberen de literatuur nieuw leven in te blazen. Hoe lovenswaardig. En daar is dan toch nog een loftrompet.

Fleur Speet is literair recensent.