Recensie: Dieper graven naar de verhalen van sapiens

Wij, de mens is een duizelingwekkend boek. Het gaat over paleontologie, in het bijzonder paleoantropologie, over het zoeken naar de oorsprong van de mens aan de hand van overblijfselen. Eigenlijk: wat maakt de mens tot mens, wat onderscheidt de homo sapiens van andere zoogdieren. En Frank Westerman, een van onze grote reportageschrijvers, geeft op die wat droge, filosofische vraag, een antwoord in geweldige levensverhalen. Van de Floresmens tot de vaststelling dat paleontologie een vorm van verhalen vertellen is, informeert hij, amuseert hij - en prikkelt je tot doorzoeken.

N.B. Eerder publiceerden we Westermans nawoord bij de Gilgamesj voor. Lees het op Athenaeum.nl. We publiceerden ook voor uit Een woord een woord, en bespraken het boek, net als Dier, bovendier en zijn keuze uit het werk van Ryszard Kapuscinski.

Westermans uitgangspunt was de vondst van de Floresmens, op het gelijknamige Indonesische eiland in 2003. Onder de vele levens die hij naploost, zijn er twee het belangrijkst: Pater Theodoor Verhoeven, een missionaris die op precies dezelfde plek opgravingen deed, tot vier meter diep, en daar botten vond van dieren die al lang zijn uitgestorven, maar geen menselijke resten. Uiteindelijk vindt een Nieuw-Zeelandse onderzoeker op diezelfde plek, maar dan dieper, de Floresmens.
En een voorganger, Eugène Dubois, die eind negentiende eeuw op Java opgravingen deed, op zoek naar de missing link tussen dieren en homo sapiens. Hij vond daar een schedel van een chimpansee, nee een mensachtige aap, en later een dijbeen - en stelde vast: deze moet rechtop hebben gelopen -, dus een aapachtige mens. Deze Javamens zou het mensdier tussen mens en dier zijn geweest.

De Javamens en de Floresmens zijn zogenaamde holotypes - maar de meeste blijken bij nader onderzoek homo erectus te zijn.

Heel mooi aan Westermans onderzoek is dat hij het deze keer niet alleen deed. Hij gaf gastcollege in Leiden, en zette zijn studenten op Verhoeven en Dubois, stuurde ze naar archieven en nam ze mee naar Limburg (waar beide onderzoekers vandaan kwamen) en België. Onder andere naar het missiemuseum in Steyl, daar hebben ze enorm veel opgezette beesten, blijkt als je gaat googlen - iets wat Westerman oproept, dat je ondanks al die feiten zelf ook dingen gaat nazoeken.

Dubois heeft overigens ook een museale connectie: hij heeft de grootste fossiele buit uit Nederlands-Indië mee teruggenomen, en ze verstopt onder de vloer van zijn huis in Haarlem. Dat moest ik natuurlijk ook uitvlooien. Hij blijkt nog jaren conservator in Teylers Museum te zijn geweest, en verantwoordelijk voor een deel van de collectie. De Javamens was te belangrijk, die viel toe aan de staat en ging naar Leiden. Dubois bleef volhouden dat dit de missing link was, terwijl zijn collega's dat hardop betwistten - hij stierf verbitterd.

Uiteindelijk gaat Westerman zelf ook naar Flores toe, en zoekt hij de Javamens in Naturalis op. En hij trekt mooie conclusies.

'"We graven, we vinden en we trekken uit te weinig materiaal te veel conclusies" - zo had John de Vos zijn vakgebied getypeerd. Resten van uitgestorven mensachtigen waren zo zeldzaam en lagen zo verspreid over de aardbol dat hun vinders alle ruimte hadden tot speculatie. Tussen de ene en de andere schedel gaapte een kloof in de tijd (soms van honderdduizenden jaren) en in de ruimte (soms zat er een oceaan tussen). Wat ontbrak was een getalsmatige onderbouwing, een statistisch fundament.'

En mensen zijn - dat kun je niet in de grond vinden, maar dat stelt Westerman vast - ook gewoon verhalenvertellers, paleontologen zijn daarin niet anders. En die verhalen veranderen. In 1960 dachten we dat de mensheid er ongeveer 40.000 jaar was, inmiddels denken we in de richting van 300.000 jaar.

Op de achterflap wordt iemand van Naturalis geciteerd die zegt: dit is 'Sapiens achter de schermen: spannend, schokkend en echt' - en zo is het daadwerkelijk. Wij, de mens is een aanrader, met Westermans kenmerkende heel fijne stijl. Het leest als een trein en nodigt dus ook uit om je verder in de materie te verdiepen.

Coen Vermaas is boekverkoper bij Athenaeum Haarlem.