Recensie: Dinosauriërs en de evolutie van het leven op aarde

U kent ze wel: de verschrikkelijke T-rex, de gehoornde Triceratops en de Diplodocus met z’n lange nek. Of althans, u denkt ze te kennen uit plaatjesboeken en uit films als Jurassic Park, maar de tijd is gekomen om de dinosaurus eindelijk serieus te nemen. Steve Brusatte is een jonge en zeer enthousiaste en getalenteerde paleontoloog uit de Verenigde Staten die in zijn boek The Rise and Fall of the Dinosaurs: A New History of a Lost World (nu vertaald door Bep Fontijn als De opkomst en ondergang van de dinosaurus) aan iedereen wil laten zien hoe mooi zijn vak is, maar vooral ook hoe belangrijk het tijdperk der dinosauriërs is geweest in de evolutie van het leven op aarde.

Evolutie

Tijdens het lezen van dit boek begon het me af en toe te duizelen. Niet door de hoeveelheid informatie, want die is ondanks het onderwerp bondig en zeer onderhoudend gebracht, maar wel door het besef dat dinosauriërs in alle soorten en maten bijna 200 miljoen jaar op aarde hebben rondgelopen. Tijdens het Trias, 252-201 miljoen jaar geleden, ontstonden dino’s naast andere diersoorten op aarde, waar op dat moment nog maar één supercontinent was, Pangea. In die periode was het voortbestaan van dinosoorten geenszins vanzelfsprekend en was er nog geen sprake van de reusachtige soorten waarmee we de dinosaurus meestal associëren. Integendeel, andere diersoorten stonden hoger in de voedselketen, zoals de krokodilachtige Saurosuchen.

Brontosaurus in het American Museum of Natural History in New York, met een menselijk skelet erbij ter vergelijking. American Museum of Natural History Library.

Na een grote ‘mass extinction’ aan het eind van het Trias die veel diersoorten fataal werd bleken de dinosauriërs zich het beste te hebben aangepast en begonnen ze hun opmars (in aantallen en in formaat) tijdens de periode die bekend staat als de Jura, 201-145 miljoen jaar geleden. Uit deze tijd stammen bekende soorten als de Stegosaurus en de Diplodocus. De overgang naar de periode die we het Krijt noemen, 145-66 miljoen jaar geleden, was rustig te noemen en kenmerkt zich door het scheiden van de continenten waardoor er verschillende dino-biotopen ontstonden – tot het moment zo’n 66 miljoen jaar terug de inslag van een asteroïde de dinosauriërs bijna compleet van de aardbodem wegvaagde.

Reuzen en vogels

De meest iconische van alle dino’s, de Tyrannosaurus Rex, leefde ‘slechts’ de laatste 2 miljoen jaar en kan daarmee nauwelijks als representatief worden beschouwd voor de tientallen miljoenen jaren van evolutie die aan hem vooraf gingen. Wel laat de evolutie van vleesetende dinosauriërs, het onderwerp waarop Brusatte is gepromoveerd, goed zien hoe deze toppredator na miljoenen jaren van evolutie kon ontstaan. Deze evolutie wordt bijzonder goed geïllustreerd door de fossielen en laten een grote hoeveelheid voorgangers zien, zoals de toppredator uit het Jura-tijdperk, de Allosaurus.

De schedel van de Tyrannosaurus rex. Met dank aan Larry Witmer.

Het mooie van dit boek is dat de auteur zijn enthousiasme – over het vak, over nieuwe ontdekkingen en technologieën en over bijzondere collega’s van over de hele wereld – combineert met serieuze wetenschappelijke vragen over wat de fossielen ons vertellen en wat ze ons vertellen over de evolutie van de dinosauriërs. Hoe kon het bijvoorbeeld dat er zulke enorme dieren ontstonden die de grenzen van het biologisch mogelijke lijken te overschrijden? Dieren als de Brachiosaurus wogen zo 30 ton of meer:

'If sauropods had lacked any of these features - the long neck, the fast growth rates, the efficient lung, the system of skeleton-lightening and body-cooling air sacs - then they probably would not have been capable of becoming such behemoths. It wouldn’t have been biologically possible. But evolution assembled all of the pieces, put them together in the right order, and when the kit was finally assembled in the post-volcanic world of the Jurassic, sauropods suddenly found themselves able to do something no other animals, before or since, have been able to do. They became biblically huge and swept around the world; they became dominant in the most magnificent way – and they would remain so for another hundred million years.'

Het bijzondere longsysteem waarover Brusatte het heeft, kennen we in onze wereld van vogels. Dit is dan ook een van de belangrijkste ontdekkingen uit de paleontologie: dat ‘onze’ vogels rechtstreeks afstammen van de dinosauriërs en dat die dus feitelijk niet zijn uitgestorven. Pas kortgeleden werd deze theorie bevestigd met de belangrijke ontdekking van de aanwezigheid van veren bij fossiele dino’s. De gelijkenissen in lichaamsbouw en functies van lichaamsdelen tussen bepaalde soorten dinosauriërs als de T-Rex en de Velociraptor en vogels zijn daarnaast zeer opmerkelijk. De fossielen tonen ons de transities die dino’s door de miljoenen jaren heen doormaakten en zeggen ons iets over hoe radicaal andere soorten, zoals de vogels, konden ontstaan.

Serieus

Brusatte wilde een boek schrijven waarin de vaak nog heersende gedachte wordt ontkracht dat dinosauriërs alleen maar de brute dommekrachten zijn die in kinderboeken en films worden opgevoerd, en vooral ook dat de paleontologie een belangrijke en serieuze wetenschap is. Met een aanstekelijk enthousiasme vertelt hij over zijn obsessie met fossielen en dino’s, al vanaf jonge leeftijd en over hoe dit leidde tot een studie en een PhD in paleontologie.

Bijzonder is de sneltreinvaart waarin het vak zich in het nieuwe millennium heeft ontwikkeld, voornamelijk door het initiatief en ideeën van enthousiastelingen als Brusatte zelf. Hij neemt ons in het boek mee op excursie naar de mooiste vindplaatsen van dinofossielen zoals Hell’s Creek in de VS en de Gobiwoestijn in Mongolië, en vertelt over hoe de paleontologie ontstond in de negentiende eeuw: enkele Amerikaanse zakenmannen in de Verenigde Staten troefden elkaar af met het vinden van de mooiste dinoskeletten in wat bekend staat als ‘the Bone Wars’. Ook in Europa werden in die tijd de eerste ontdekkingen gedaan, onder meer door de Transsylvaanse baron en dandy Franz Nopsca von Felsö-Szilvás.

Het is een boek waarin de opkomst van de dino’s niet als vanzelfsprekend wordt beschouwd, waarin de veelzijdigheid aan soorten en hun soms grote veranderingen door miljoenen jaren heen laat zien dat ook hier de wetten van de evolutie golden, een boek dat state of the art is voor het huidige paleontologisch onderzoek, maar vooral ook een boek waarin hij laat zien hoe ongelooflijk spannend het onderzoek naar fossielen en dinosauriërs kan zijn. Dinosaurussen vormen een belangrijke schakel in de evolutie van het leven op aarde, zeker als we onze vogels tot deze groep rekenen, en in dit boek krijgen ze de eindelijk de eer die hen toekomt. Belangrijker nog: eindelijk is er een boek dat ook de volwassen dino-liefhebber serieus neemt.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.