Recensie: Er is een alternatief

De eerste zin van Ali Smiths roman Autumn zet meteen de toon: 'It was the worst of times, it was the worst of times.' De opening van opvolger Winter liegt er ook niet om: 'God was dead: to begin with.' Behalve God is al het andere ook dood: romantiek, literatuur, het boek, jazz, geschiedenis, politiek en het internet, om maar een paar van de slachtoffers te noemen die Ali Smith op de eerste bladzijden in een litanie van de dood memoreert. Hoe te leven in zulke tijden van verschrikking, hoe de barre herfst en winter te doorstaan? Een recensie-tweeluik, in de aanloop naar Smiths komst naar Amsterdam, 13 maart.

N.B. We publiceerden ook voor uit de vertaling door Karina van Santen en Martine Vosmaer, Herfst. Lees het fragment op Athenaeum.nl. En in 2011 besprak Christine de Jong There But For The.

Tussentijd

Dat 'the worst of times' slaat op een heel specifieke tijd, namelijk de onze hier en nu, daar laat Smith geen twijfel over bestaan. 'It is just over a week since the vote.' De stemming over Brexit, welteverstaan. 'All across the country, what had happened whipped about by itself as if a live electric wire had snapped off a pylon in a storm and was whipping about in the air above the trees, the roofs, the traffic.' We weten hoe de stemming is afgelopen: in tweespalt.

De mensen in het kleine plaatsje waar de moeder van Elisabeth woont lopen elkaar zonder groeten voorbij, ze kijken bedrukt, zo niet boos, naar de grond. Tegelijk weten we niet hoe het is afgelopen: de Brexit is nog geen realiteit. Valt er nog iets aan te doen? Zijn er alternatieven denkbaar? Ali Smith moet als een razende - in de dubbele betekenis van het woord - aan de roman hebben gewerkt om hem uit te kunnen brengen in deze tussentijd, de tijd tussen stemming en realiteit.

Het Verenigd Koninkrijk is niet het enige wat zich in Autumn in suspensie bevindt. Dat geldt ook voor Daniel, de vroegere buurman van Elisabeth, die in coma is geraakt. Tussen de twee bestaat al sinds de kindertijd van Elisabeth een bijzondere vriendschap. Haar moeder zette de artistieke bejaarde next door maar al te graag in als handige, gratis kinderoppas. Ze bleken vatbaar voor elkaars verbeelding, leeftijd maakte daarbij niets uit. Hun alternatieve vriendschap met de diepte van liefde, blijkt jaren later, als Elisabeth aan het ziekbed van Daniel zit, nog steeds even sterk.

Alternatieven

De toekomst is ongewis, zowel die van het land als die van Daniel, als ook de toekomst in het algemeen. Aan de andere kant staat 'There Is No Alternative', de beruchte uitspraak van Thatcher die nog steeds opgeld doet en daarom, zo spreekt uit alles in Autumn, uit alle macht bestreden moet worden. Om te laten zien dat er wél, en altijd, alternatieven zijn, heb je verbeelding nodig. Verhalen, taal, dromen. Het is de belangrijkste les die Elisabeth van Daniel heeft geleerd.

Maar Smith schrijft niet alleen over deze twee mensen en over het Verenigd Koninkrijk na Brexit, maar bij uitbreiding ook over de wereld. Het schrijven van een roman is in die zin een activistische daad. Dat liet Smith al zien in haar vorige roman How To Be Both, waarin zij letterlijk twee kanten van het verhaal tegelijk mogelijk maakte, door twee verhalen tegelijk te vertellen. En denk ook aan Dickens, naar wiens A Tale of Two Cities Smith met haar pessimistische openingszin natuurlijk verwijst.

Alternatieven zijn altijd mogelijk, zolang je ze blijft vertellen, en ze door erover te vertellen reëel maakt. Een alternatieve wereld komt nooit zomaar tot stand, het vraagt allereerst iemand die zich die wereld weet te verbeelden. Dit klinkt misschien droog, theoretisch. Alternatieven, activisme, Brexit, bejaarden. Maar Autumn gaat over nog een dozijn andere dingen: over de taal van de natuur die niemand kan verstaan, over de kunstenares Pauline Boty, over de relatie tussen dochter en moeder, over de bureaucratie van het postkantoor, over humor.

En in al die dingen ís Autumn ook zelf het alternatief, het experiment, de humor. Alleen al dat een schrijfster in razende vaart zinnen weet te schrijven als 'Oh God. Is there still mother after death?' stemt de mens hoopvol.

Miriam Rasch studeerde literatuurwetenschap en filosofie en werkt als onderzoeker en docent media/filosofie bij de Hogeschool van Amsterdam. Vorig jaar verscheen bij De Bezige Bij haar essaybundel Zwemmen in de oceaan. Berichten uit een postdigitale wereld [fragment]. Meer op miriamrasch.nl.