Recensie: Europa: grillig en dapper

De jury van de Deutscher Buchpreis prees de schrijver voor zijn literaire verbeelding van Europa. Al bij verschijning hadden Duitse critici Die Hauptstadt (nu vertaald als De hoofdstad door Paul Beers) geroemd als 'Europa-roman' en daarbij zowel het thema als de literaire behandeling ervan geprezen. 'Een slimme literaire interventie op het juiste moment,' schreef Der Spiegel.

Bij de uitreiking in oktober in Frankfurt noemde Menasse de Europese Unie 'soms zeer grillig, maar soms ook zeer dapper'. In zijn dankwoord zei hij: 'Er zijn veel clichés over Europa. Maar ik wil er ook aan herinneren dat het aan de Europese Unie te danken is dat een bezwaar van Amazon tegen de vaste boekenprijs in Europa afgewezen werd.' Volgens Menasse was het aan de directie cultuur van de Europese Unie te danken 'dat duizenden boekhandels kunnen blijven bestaan'.

Solidariteit met de Grieken

In zijn roman over het bureaucratische hart van Europa laat hij huichelaars en carrièretijgers zien. Zo is de Griekse Fenia Xenopoulo er op gericht een treetje hoger te komen. Ze heeft met haar Duitse collega afgesproken in een Grieks restaurant:

'Dat die twee elkaar in deze stad vol eersteklas restaurants uitgerekend bij een Griek ontmoetten, die vervolgens eerder middelmatig bleek, was niet de wens van Fenia Xenopoulou geweest, ze had geen heimwee en geen verlangen naar de smaak en de aroma’s van de vaderlandse keuken. Kai-Uwe Frigge had het voorgesteld: hij wilde zijn Griekse collega een teken van solidariteit geven, nu ‘de Grieken’ het na het bijna-staatsbankroet van Griekenland en het vierde peperdure EU-reddingspakket bij de collega’s en in de openbaarheid helemaal verbruid hadden. Haar had het niet uitgemaakt. Ze woonde en werkte al te lang in Brussel om zich nog met patriottisme bezig te houden. Wat zij wilde was: redding. Die van haar zelf.'

Xenopoulou krijgt de opdracht het imago van de Europese Unie op te poetsen. Ze krijgt het advies de laatste overlevenden uit concentratiekampen te gebruiken voor een campagne, waarin de Europese eenwording wordt aangeprezen als de belangrijkste les uit het verleden. In de volgende hoofdstukken beschrijft Menasse in een meesterlijke satire de verdere ontwikkeling van dit plan en toont de zwaktes van de mensen die in Brussel werken: 'Ze geloofden werkelijk wat ze zeiden, in de eerste plaats omdat ze niets anders geleerd hadden, in de tweede plaats omdat ze geleerd hadden daarmee hun geld te verdienen.'

Een oude tas

Een van de tegenspelers van de Brusselse bureaucratie is de Weense professor Alois Erhart, die wordt uitgenodigd vanwege zijn kennis van Europa's verleden. Aarzelend stapt hij een Brusselse vergaderzaal binnen voor de Reflection Group 'New Pact for Europe'. Menasse toont ons het zaaltje: deelnemers vanuit verschillende landen met hun trolleys, een buffet met plastic vorkjes en papieren bordjes, vlaggetjes op tafels, tolkencabines. De oude professor weet zich geen raad in deze omgeving. Hij schuifelt langs de andere gasten, een plastic bekertje appelsap in de ene, een papieren bordje in de andere hand, een oude leren tas tussen zijn voeten. Die tas wordt en détail beschreven:

'Het was inderdaad zijn schooltas. Hij had hem heel laat gekregen, pas in de bovenbouw van het gymnasium. De tas was van leer, met de hand genaaid. Vader had hem bij Weinberger gekocht, een chique lederwarenfabrikant, een klein stuk verderop aan de Mariahilferstrasse, met flinke korting, omdat hij hem bij de koop van een ski-uitrusting voor zijn zoon zeer tegemoet was gekomen. Alois was zo trots op zijn leren tas dat hij hem, als hij ging slapen, naast het bed zette om hem meteen te kunnen zien als hij wakker werd. Wanneer hij de tas dan voor de schooldag inpakte, genoot hij van het geluid als de sluitingen van glanzend nikkel met een hoge klik in het slotje vielen. Van tijd tot tijd wreef hij de tas in met ledervet opdat het leer niet zou barsten.'

De beschrijving van de tas van de professor beslaat meer dan twee bladzijdes. Het verschil met de jongere deelnemers met een rugzak die hun handen vrij hebben, of losjes met hun hand op hun trolley leunen, is duidelijk. 'De professor voelde nu al dat hij hier niet op zijn plaats was.'

Die Hauptstadt is een roman over het hart van de Europese bureaucratie, waarin we te zien krijgen dat de Europeanen die in Brussel werken mensen zijn, met al hun twijfels en tekortkomingen. De roman legt, zoals elke geslaagde satire, de vinger op de zere plek. Menasse laat tussen de regels door zien wat een betere toekomst voor Europa kan zijn: geen twist maar eendracht, geen geslotenheid maar openheid.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor Trouw en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.