Recensie: Ferguson en de nieuwe stedelijke crisis

Richard Florida was een jaar of tien toen in zijn woonplaats Newark, NJ, rellen uitbraken. Het was de snikhete julimaand van 1967. Aanleiding: bruut politiegeweld tegen zwarten. Vijfentwintig mensen vonden de dood, ruim zevenhonderd raakten gewond en meer dan duizend kwamen in politiecellen terecht. De onlusten beperkten zich niet tot Newark, maar vonden ook elders in New Jersey plaats, in de zogenaamde 'Rust Belt' en in het zuidelijke Atlanta, GA. De zwaarste rellen deden zich voor in Detroit: de stad stond in brand en het leger moest uitrukken om de rust en orde te herstellen.

Een wereld van verschil

Bijna zestig jaar later, in 2015, braken opnieuw rellen uit: ditmaal in Ferguson, MI, een voorstad van St Louis. De aanleiding was opnieuw het optreden van de politie. De ongewapende zwarte jongen Michael Brown werd zonder duidelijke reden door een politieman op straat doodgeschoten. De tv-beelden van de dagenlange onlusten die uitbraken gingen de wereld over. Op het eerste gezicht een bekend, bijna vertrouwd, Amerikaans verschijnsel, maar onder de oppervlakte een wereld van verschil.

In The New Urban Crisis probeert Florida de veranderingen die zich sinds de jaren zestig hebben voltrokken duidelijk te maken. Hij ziet de rellen als symptomen van achterliggende maatschappelijke ontwikkelingen die zich voornamelijk in steden manifesteren. Ongetwijfeld waren er in Ferguson specifieke omstandigheden die de felheid van de botsingen met de politie konden verklaren - bijna zeventig procent van de bevolking in de voorstad is zwart tegenover slechts vier zwarte politiemannen op een corps van vierenvijftig, bijvoorbeeld. Maar de gebeurtenissen stonden niet op zichzelf en hadden te maken met de verschuivende verhouding tussen de binnensteden en de voorsteden in de Verenigde Staten. De sterk toegenomen werkloosheid, scherpe daling van inkomens bij de beroepsbevolking en een dramatische stijging van armoede - in 2015 leefde een kwart van de bevolking van Ferguson onder de armoedegrens - is niet tot Ferguson beperkt, maar vind je overal terug. In een alarmerend aantal voorsteden is volgens Florida sprake van 'ongoing decay and distress'. De schrijver baseert zich op Amerikaans onderzoeksmateriaal, maar suggereert dat we te maken hebben met een mondiale trend.

Gentrificatie

De verloedering van de voorsteden heeft niet alleen invloed op de economie, de inwoners en hun families, woonbuurten en steden in het algemeen, maar heeft ook een politieke aardbeving teweeggebracht. Volgens Florida vind je juist in die voorsteden, en kleinere steden in het algemeen, de krachtigste aanhang van president Donald Trump: overwegend blanke, slecht opgeleide, godsdienstig georiënteerde stemmers die hun bestaansgrond onder hun voeten voelen verdwijnen. Clintons basis werd daarentegen gevormd door goed opgeleide inwoners van de grote miljoenensteden. Florida ziet een duidelijke overeenkomst met Europa, ook de uitslag van het Brexit-referendum heeft volgens hem een dergelijke achtergrond.

De rellen uit de hete zomer van 1967 hadden een volstrekt andere voedingsbodem dan die in Ferguson. Vanaf het midden van de negentiende eeuw waren steden het toneel geweest van industriële ontwikkeling, economisch groei en culturele ontplooiing, maar juist in de jaren vijftig en zestig van de twintigste eeuw trok het bedrijfsleven weg en waren de banen uit de stad verdwenen naar de buitenwijken, of naar lagelonenlanden. Wie het zich kon permitteren, liet de stad achter zich en als gevolg van deze stedelijke exodus kwam er een ingrijpend proces van verloedering op gang, alleen de 'kansarmen' bleven achter. Dit hele complex zou later te boek staan als de 'stedelijke crisis'. Waar we nu getuige van zijn is een 'nieuwe stedelijke crisis' en Florida laat in zijn boek de aard van deze nieuwe crisis zien aan de hand van een reeks kenmerkende ontwikkelingen, met name het proces van gentrificatie en de overname van de ooit verloederde binnensteden door mensen met geld. De prijzen van de grond en de huizen worden tot op ongeëvenaarde hoogten opgedreven, waardoor er in de stad steeds minder plaats is voor 'gewone mensen'. Een verschijnsel dat zich overigens niet in alle grote steden op dezelfde manier manifesteert - er ontstaat een steeds diepere kloof tussen een paar 'supersteden, zoals Londen, New York, Los Angeles, Houston, en de rest. Helaas besteedt de auteur niet of nauwelijks aandacht aan díe rest.

Marktkoopman

Florida is een vlot verteller die weet hoe hij zijn publiek bij de kladden moet grijpen. Zijn 'creatieve klasse', het onderwerp van zijn befaamde The Rise of the Creative Class, speelt in zijn nieuwe boek weer een prominente rol en hij weet op een slimme manier te verhullen hoe hij zich heeft vergaloppeerd bij zijn voorspellingen dat deze klasse als vanzelf zou zorgen voor 'gezonde steden'. Het is nog steeds niet zonneklaar wat we er precies onder moeten verstaan. Jammer, want daardoor verliest zijn betoog veel van zijn waarde. Als je een paar van zijn tabelletjes met klassenverdelingen hebt gezien, geloof je het verder wel. Bij de auteur zelf is helaas geen twijfel zichtbaar. Zijn vorige boek heeft hem een enorme reputatie bezorgd, en een toegang tot in de hoogste politieke kringen. Dat zal met dit boek vermoedelijk niet anders zijn. Hij introduceert een reeks begrippen die het in de media goed zullen doen: plutocratization, oligarchification, patchwork metropolis, slumburbia, superstar cities. Florida prijst als een marktkoopman zijn waren aan. Ter illustratie van zijn betoog maakt hij veelvuldig gebruik van uitlatingen van acteurs, popsterren en andere populaire figuren. Een handige academische ondernemer die het meer van suggestie en retoriek dan van degelijke wetenschappelijkheid moet hebben.

Soms lukt het toch om een vinger te krijgen achter zijn beweringen. Bijvoorbeeld als hij Amsterdam schaart onder het handjevol internationale super cities dat hij onderscheidt. Staat Amsterdam echt op één lijn met Boston en San Francisco als het gaat om een uitzonderlijk hoog aandeel in top talent, high-value industries, high-tech innovations? We hadden het nog niet eerder vernomen. Zonder toelichting is zo'n bewering een slag in de lucht. En was Amsterdam net als Manchester en Chicago een typische negentiende-eeuwse industriestad: een stad gebouwd in concentrische cirkels rond een centrum van bedrijvigheid? Tja, zelfs na één tochtje met een rondvaartboot kun je al weten dat dit kletskoek is. Ook de gesel van het massatoerisme, waar Amsterdam (en tal van andere Europese steden) mee te maken hebben, komt niet ter sprake. Toerisme komt zelfs in de index van The New Urban Crisis niet voor. Ook van de sociale woningbouw in Europese stadscentra schijnt Florida niet op de hoogte te zijn. Je moet maar hopen dat hij de Amerikaanse supersteden grondiger bestudeerd heeft.

Lodewijk Brunt is stadssocioloog.