Recensie: Misleidende eerste indrukken

Eerste indrukken, we ontkomen er niet aan. Sterker nog, we beoordelen en veroordelen andere mensen in een fractie van een seconde. Vooral onze eerste indruk van iemands gezicht blijkt erg invloedrijk. Gezichten trekken onmiddellijk onze aandacht. Van kinds af aan letten we al op gezichtsuitdrukkingen. We vormen razendsnel ideeën over de ander en koppelen allerlei emoties en karaktereigenschappen aan zijn gezicht. Vervolgens laten wij ons ook leiden door deze eerste indrukken. Volgens professor Alexander Todorov, die dit fenomeen al meer dan acht jaar onderzoekt, zijn deze indrukken inaccuraat en misleidend. In zijn recent verschenen boek Face Value: The Irresistible Influence of First Impressions legt Todorov, aan de hand van verscheidene wetenschappelijke disciplines, zijn eigen onderzoek en de historische context uit hoe dit in elkaar steekt. Daarbij benadrukt hij waarom oordelen gebaseerd op eerste indrukken uiterst verkeerd zijn.

N.B. Op donderdag 5 april gaat Khadija al Mourabit, vanaf 19.30 uur, in gesprek met Alexander Todorov over zijn Face Value in onze winkel op het Roeterseiland. Bestel uw tickets op onze site!

Gelaatsuitdrukkingen

Volgens Todorov zijn wij allen naïeve fysionomisten. Fysiognomie is een oude negentiende-eeuwse pseudowetenschappelijke leer die stelt dat een persoonlijkheid is af te lezen aan iemands gezicht. We nemen deze oude leer allang niet meer serieus, maar toch beoordelen we anderen nog steeds op deze manier. Todorov vraagt zich terecht af wat er precies in het gezicht zit dat wij er oordelen aan verbinden. Het aantal mogelijke antwoorden op deze vraag is volgens hem oneindig. Wat in ieder geval vast staat is dat het om complexe interacties gaat.

Wanneer we beslissingen nemen aan de hand van eerste indrukken, baseren we die op heuristieken, snelkoppelingen, ingevingen, onderbuikgevoelens en stereotypen. Hoe verleidelijk het is om op eerste gelaatsindrukken af te gaan blijkt volgens Todorov bijvoorbeeld uit de manier waarop wij actoren in de politiek beoordelen. We zijn volgens hem over het algemeen altijd bereid te investeren in mensen die we betrouwbaar achten.

Percepties van het gezicht zijn holistisch. Een minieme verandering in het gezicht, bijvoorbeeld een glimlach, maakt dat de perceptie van een gezicht verandert. Dit zorgt ook voor een verandering van onze oordelen over de persoon in kwestie. Zo koppelen wij onbetrouwbaarheid aan meer masculiene gezichten en dominantie aan strenge gezichtsvormen. Betrouwbaarheid koppelen we daarentegen aan meer feminiene gezichten en minder dominantie aan treurige gezichten. Aan de hand van deze verschillende indrukken doen we volgens Todorov pogingen te bepalen of een onbekend persoon wel of niet te vertrouwen is. Een politicus met een meer feminien en streng gezicht heeft zodoende een zeer grote kans om als een betrouwbaar persoon beoordeeld te worden.

Misleidende projectie

De cultuur waarin we opgroeien en leven heeft volgens Todorov een enorme invloed op wat wij als een typisch gelaat ervaren. Onze indrukken construeren wij aan de hand van sociaal significante aanwijzingen van masculiniteit, femininiteit, genderverwachtingen, emotionele uitdrukkingen, de gelijkenissen met anderen en nog veel meer. We voelen vaak aversie voor onbekende gezichten die gelijkenissen vertonen met gezichten waarvan we in het verleden hebben geleerd een afkeer te hebben. En dit werkt ook andersom.

We herhalen de blunders van honderd jaar geleden. Zo zijn er diverse bedrijven die zich wagen aan een nieuw soort fysiognomie. Todorov geeft het voorbeeld van een organisatie die aan spelersgezichten zegt af te kunnen lezen welk basketbalteam de wedstrijd zal winnen. Een ander bedrijf past faceception toe en suggereert aan de hand van iemands gezicht zijn of haar persoonlijkheid af te kunnen lezen. Ook noemt Todorov het voorbeeld van een organisatie die claimt aan afbeeldingen van een gezicht de mate van criminaliteit te kunnen vaststellen.

Todorov stelt dat ook afbeeldingen van gezichten erg misleidend kunnen zijn. Wanneer we onbekend zijn met bepaalde gezichten dan zien we de subtiele verschillen niet. Verschillende afbeeldingen geven een andere indruk van dezelfde persoon. Sterker nog, we registreren niet dat we meerdere afbeeldingen van dezelfde persoon zien.

Niet accuraat, wel nuttig

Eerste indrukken zijn dus niet accuraat. Maar, zo meent Todorov, het gezicht draagt wel nuttige informatie in zich, het geeft namelijk iemands emotionele toestand weer. Eerste indrukken zijn handig om een snelle inschatting van iemands directe intenties te maken, maar we zouden ons oordeel over iemands karakter er niet op moeten baseren. En hoewel het leven volgens Todorov wel zijn sporen nalaat, kunnen we ook uit een ouder gezicht geen definitieve conclusies trekken. Hoe iemands gezicht veroudert heeft immers ook met diens leefomstandigheden te maken.

Todorov concludeert dat fysiognomie nooit volledig uit ons leven zal verdwijnen. Het idee dat dat we de onzekerheid waarin we met onbekenden leven kunnen reduceren geeft ons alleen een vals gevoel van zekerheid.

Todorov toont in zijn boek niet enkel op een uitgebreide wetenschappelijke wijze de tekortkoming in onze verhouding tot de ander, hij zet ook aan tot nadenken over deze verhouding. Zoals Emmanuel Levinas in Totaliteit en Oneindigheid schreef: ‘Het is niet jij die de wereld een plaats geeft, maar het is de Ander, die jou aanspreekt, appelleert en jou een plaats geeft.’ Het meest menselijke in de mens is volgens Levinas het vermogen om de verantwoordelijkheid te nemen voor de ontoegankelijke ander, die verschijnt als ‘het gelaat van de Ander’, de ander niet tot object te reduceren maar een ware, ethische, verhouding te creëren.

Khadija al Mourabit studeerde filosofie aan de Universiteit van Amsterdam en is momenteel bezig met het afronden van haar specialisatie Brein & Cognitie. Ze is voorzitter van zowel de Marokkaanse Vrouwen Vereniging Nederland (MVVN) als iLandart, een organisatie die kunstzinnige educatie bevordert onder kinderen uit kansarme wijken in Amsterdam. Daarnaast is zij een van de redacteuren van Felix en Sofie. In 2017 ging haar documentaire Le Voyage de Khadija in première.