Recensie: Schrijven is de eerste rebellie

Kamel Daoud, wiens debuut ook in het Nederlands verscheen (Moussa of de dood van een Arabier, ook vertaald door Manik Sarkar en een vervolg op De vreemdeling van Camus), schreef met Zabor een alomvattend verhaal over de kracht van taal en de macht van het verhaal.

N.B. 11 mei komt Daoud naar Athenaeum! Margot Dijkgraaf interviewt hem dan over Zabor. U bent van harte welkom. Eerder publiceerden we voor uit Moussa of de dood van een Arabier.

Ballingen

Zabor is de held van dit verhaal. Hij houdt mensen in leven door over hen te schrijven. Het is een schuchtere jongen die vooral ’s nachts door het dorp dwaalt, ergens in Algerije. Hij is aan de kant gezet door zijn vader, die bovenop de heuvel woont met zijn gezin. Zabors moeder is van het toneel verdwenen en hij is beneden in het dorp ondergebracht bij Hadjer, de ongetrouwde zus van zijn vader. Op een gegeven moment wordt zijn opa ook bij hen in huis geplaatst. Zo wordt het een plek van ballingen, losse leden van een familie die onderhouden worden door de rijke schapenboer op de heuvel.
In een meeslepend ik-perspectief vertelt Zabor over zijn gave om mensen uit de klauwen van de dood te redden door schriften vol te schrijven over hun levens. ‘Als ik schrijf, deinst de dood een paar meter terug als een aarzelende hond die zijn tanden ontbloot; het dorp verkeert in goede gezondheid en telt (door mijn toedoen) een paar honderdjarigen.’

Robinson Crusoe

Zabor schrijft niet alleen, maar heeft ook veel gelezen. Alles waar een tekst op staat, neemt hij mee naar huis. Op die manier heeft hij als kind Frans geleerd, door boeken te lezen en langzaam de letters en woorden te proeven en er betekenis aan te geven. En dat gebeurt ook in dit boek: het verhaal over Zabor ontstaat onder de ogen van de lezer.

Iedere schrijver houdt zijn hoofdpersonen in leven of laat hen leven, door over hen te schrijven. Kamel Daoud doet het met Zabor, die het weer doet met zijn dorpsgenoten. Een grappig detail is dat Zabor aan zijn verhalen titels geeft uit de wereldliteratuur zoals Alle dagen feest, In de ban van de ring en To the lighthouse. Terloops verwijst Daoud ook naar het idee dat de wereld maakbaar is, uit de tijd van de Verlichting. Zabor creëert immers, bepaalt dat wanneer hij maar genoeg zijn best doet, hij het lot kan beïnvloeden. Het boek dat daar bij uitstek over gaat is Robinson Crusoe.

‘Robinson Crusoe is het meest fascinerende boek dat ik gevonden heb. Lang geleden vond ik het verhaal geweldig, en later heeft het voor mij de waarde van een heilig boek gekregen. Wat heb ik veel uren doorgebracht met het volgen van de voetstappen van die man die zelf op zoek was naar de stappen van een ander!’

De vader

De lezer volgt dan weer de voetstappen van Zabor. Zeker bij zijn belangrijkste missie tot nu toe. Hij wordt namelijk in de avond, als iedereen binnen is, door zijn halfbroers opgehaald en meegenomen de heuvel op om hun vader te redden. Die ligt op sterven en na lang wikken en wegen hebben zijn halfbroers uiteindelijk besloten Zabor in te zetten, hoewel ze niet veel vertrouwen in hem hebben.

Hadjer, zijn tante, spoort hem aan de taak op zich te nemen en door over zijn vader te schrijven hem in leven te houden. Het kost hem moeite, hij twijfelt of hij de man die nauwelijks om hem gaf, zal redden. Hij weet dat hij er drie dagen over mag doen, overschrijdt hij die tijd, dan overlijdt de persoon. Maar in dit geval heeft hij die drie dagen ook echt nodig om het verhaal van zijn vader op te schrijven. En dat verhaal is dan weer voor een deel het boek dat voor ons ligt.

De eerste rebellie

Het kost wat moeite om in de stijl van het boek thuis te geraken, om de meanderende zinnen en de om elkaar draaiende gedachten te volgen, maar als je eenmaal in het verhaal zit en meeloopt met Zabor op zijn dwaaltochten en reddingsacties wordt het een meeslepend verhaal. Daoud schotelt de lezer niet alleen een intrigerende vader-zoonrelatie voor, het verhaal gaat het ook over de kracht en macht van taal, van het schrijven.

‘Wat ik doe is geen magie in de oude betekenis van het woord, maar de ontdekking van een wetmatigheid, een soort herontdekte samenhang. Het schrift is bedacht om herinneringen vast te leggen […] En dat het schrift zo universeel op de wereld is gekomen, komt omdat het niet alleen een instrument van boekhouders in Mesopotamië was, maar ook een machtig middel om de dood te slim af te zijn. Schrijven is de eerste rebellie, het ware bestolen vuur, gehuld in inkt om te verhinderen dat je je eraan brandt.’

Af en toe vraagt Zabor zich op kinderlijke wijze wezenlijke dingen af over zijn schrijverschap. 'Waarom zou je niet schrijven zoals een boer zijn ossen wendt, door steeds om te keren, of zoals vogels, van beneden naar boven en dan van boven naar beneden? Of in de wanordelijke sporen van karavanen in het zand?’

Ook trakteert Daoud de lezer op rake observaties over het leven. Wat is het leven nog als je oud bent, waardoor blijf je bestaan? Weer door het verhaal, en evenzeer het verhaal dat ‘jezelf in stand houdt, als van de mogelijkheid het na te vertellen of – nog beter –  het op te schrijven’.
Zo is het. Als je oud bent en je kunt nog steeds nadenken over je eigen leven en met plezier terugdenken aan wat je beleefd hebt, heeft je bestaan nog zin. Als je levensverhaal bestaat zonder dat je er deel aan neemt of er iets over kunt zeggen, is het voorbij. Dat is wat hij ook uit alle macht tracht te doen bij zijn vader: hem in leven schrijven. Maar dat is een zware taak.

Zabor is een wijs boek met inzichten waar iets moois uit te halen valt. Een verhaal over een dorp waar maar weinigen kunnen lezen en schrijven en juist die twee dingen essentieel zijn voor de dorpelingen. Een boek over de kracht van taal en de macht van een geschreven tekst.

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion en zijn eigen blog. Vorig jaar verscheen zijn romandebuut, We hebben alles bij ons [fragment].