Recensie: ‘The story of the negro in America, is the story of America. It is not a pretty story.’

I Am Not Your Negro is in meerdere opzichten een bijzonder boek. Bovenal omdat het gaat over James Baldwin, de schrijver die postuum de grotere naamsbekendheid lijkt te krijgen die hij verdient. Daarnaast heeft het oorspronkelijke idee voor het boek een aparte weg bewandeld naar zijn uiteindelijke vorm. Het boek is namelijk gebaseerd op een onaf manuscript van Baldwin met de titel Remember This House. Dat kwam in handen van regisseur Raoul Peck en resulteerde in de documentaire I Am Not Your Negro, die in 2016, drie decennia na Baldwins overlijden, uitkwam. Na het succes van de voor een Oscar genomineerde film geeft Penguin Modern Classics het uitgewerkte script in boekvorm uit, samen met een uitgebreide introductie door Peck.

Van manuscript tot film

In de inleiding spat Raoul Pecks bevlogenheid van de pagina’s af om de erfenis van James Baldwin nieuw leven in te blazen. Peck – geboren in Haïti in 1953, grootgebracht in de Verenigde Staten en Frankrijk – vertelt dat Baldwins boeken een onuitwisbare indruk op hem hebben gemaakt als vijftienjarige jongen. Hij was een van de weinige auteurs die een wereld schetste waar Peck een onderdeel van was. ’Authors who were speaking of a world I knew, in which I was not just a footnote or a third-rate character.’

Het was een zoektocht voor Peck om de geest van Baldwin te behouden bij het maken van een hedendaagse film. Daarin heeft Baldwins zus, Gloria Baldwin Karefa-Smart, een cruciale rol gespeeld. Peck zocht haar op in een voormalige zwarte, veryupte wijk, in Washington. Bij haar vond hij het manuscript. Zij gaf hem ook het vertrouwen dat hij eer aan Baldwins nalatenschap kon doen.

Racisme als onderdeel van de Amerikaanse cultuur

James Baldwin (1924-1987) was van plan om via de levens van drie vermoorde zwarte Amerikanen – Martin Luther King jr., Malcolm X en Medgar Evers – het verhaal achter de Amerikaanse samenleving te vertellen. Terwijl de Verenigde Staten werden gezien als ‘the land of the free and the home of the brave’, werden er ondertussen zwarte burgers gelyncht, en werd een vijftienjarig zwart meisje dat als eerste naar een witte school ging bespuugd en uitgejoeld door een mensenmassa.

Baldwin stelde dat dit geen incidenten waren, maar dat racisme en geweld al eeuwenlang een onderdeel zijn van de Amerikaanse cultuur. Zolang het merendeel van de witte Amerikanen hun aandeel hierin niet erkenden, kon het probleem van segregatie niet worden opgelost.

Baldwin zei ook dat de manier waarop witte Amerikanen omgaan met Afro-Amerikanen, niet alleen iets zegt over raciale politiek, maar over alle facetten van de Amerikaanse cultuur. Dat zag hij terug in de witte fantasiewereld van Hollywood, waarin cowboys op een voetstuk werden gezet, en vrouwen als gepolijste hulpeloze wezens werden omarmd. De zwarte personages waren altijd bijfiguren en altijd ondergeschikt aan een witte protagonist, die ze alleen maar simplistisch mochten bewonderen.

Hij sprak zijn witte medeburgers aan op hun verantwoordelijkheid, en schuwde het niet om het over gerelateerde machtsstructuren te hebben, zoals de invloed van het kapitalisme op de waarde van mensenlevens, of de projectie van seksuele moraliteit op zwarte lichamen. De spiraal van geweld kon alleen worden gebroken door de zwarte Amerikanen als volwaardige burgers te behandelen. Dat witte Amerikanen zichzelf nog altijd als onschuldig zagen, vond Baldwin onbestaanbaar.

‘I’m not a nigger, I’m a man. But if you think I’m a nigger, it means you need him. The question that you’ve got to ask yourself, the white population of this country has to ask itself, […] if I’m not the nigger and you’ve invented him, you’ve got to find out why. And the future of the country depends on that, whether or not it is able to ask that question.’

Misschien je verwacht in I Am Not Your Negro een eenzijdig betoog, of het op een voetstuk plaatsen van de zwarte emancipatoren. Maar dat is het knappe van Baldwin, hij blijft kritisch. Expliciet in zijn scherpe analyses, impliciet met doortastende intuïtie in zijn observaties.

Kijk de film, lees het boek

Peck vertelt hoe moeilijk het was om Baldwin in de documentaire volledig tot zijn recht te laten komen. Hoe er een noodzaak was om met een voice-over de fragmenten samen te voegen, maar dat een voice-over Baldwins eigen stem niet mocht overschaduwen. Hierin komt de meerwaarde van de toepassing van film in een reconstructie duidelijk naar voren. De indringende opnames van Baldwin, zijn stem, de ontmoetingen met Martin Luther King, Malcolm X en Medgar Evers, de verbanden met de rellen in Ferguson en het extreme politiegeweld, verliezen aan kracht in de gefragmenteerde teksten in het boek. Hoewel ze af en toe worden gecombineerd met een schaarse foto.

Desalniettemin raad ik dit boek absoluut aan. De teksten zijn ijzersterk en helaas nog steeds van toepassing. Baldwins persoonlijkheid, de schrijnende eenzaamheid van een excentriekeling die zijn tijd ver vooruit was, de machteloosheid en de urgentie achter zijn zorgvuldige bewoordingen komen hoe dan ook aan.

‘The question is really a kind of apathy and ignorance, which is the price we pay for segregation. That’s what segregation means. You don’t know what’s happening on the other side of the wall, because you don’t want to know.’

Als je nog niet kennis hebt gemaakt met Baldwin, dan is dit een mooie gelegenheid om dat alsnog te doen.

Dominique van Varsseveld werkt aan haar debuutroman bij Uitgeverij Querido en studeert Proza aan de Schrijversvakschool. Daarnaast werkt ze als redacteur voor Cine.nl, en schrijft over film voor NRC Handelsblad.