Recensie: Tussen fictie en werkelijkheid. De Russische informatieaanval op de EU en de VS

De scheidslijn tussen fictie en werkelijkheid is soms dun. Zo dun, laat Timothy Snyder in zijn nieuwe boek The Road to Unfreedom zien, dat het in het hedendaagse politieke landschap vaak moeilijk is om politieke fictie van werkelijkheid te onderscheiden. Aan de hand van een indrukwekkende analyse van contemporaine Russische, Europese en Amerikaanse geschiedenis, toont de auteur van On Tyranny en Bloodlands aan dat Poetins Rusland niet alleen haar eigen burgers structureel valse waarheden voorspiegelt, maar ook bezig is met een informatiecampagne in de Europese Unie en de Verenigde Staten. Een campagne die zich richt op de ontwrichting van hun politieke systemen. ‘In the 2010s, much of what was happening was the deliberate creation of political fiction, outsized stories that commanded attention and colonized the space needed for contemplation.’

N.B. Eerder publiceerden wij voor uit Bloedlanden en besprak Merel Boers Black Earth voor ons. 

The Road to Unfreedom is het pad dat Europeanen en Amerikanen op dit moment bewandelen. Het symboliseert de overgang van wat Snyder politics of inevitability naar politics of eternity noemt. Politics of inevitability, is het Francis Fukuyama-achtige idee dat er door vooruitgang een bepaald (eind)stadium is bereikt waar geen alternatieven voor bestaan. De toekomst is een iets betere versie van het heden. Als dit idee verdwijnt, ontstaat er een andere tijdsbeleving: politics of eternity, waarbij één natie het altijd-onschuldige slachtoffer is van een eindeloze herhaling van een geschiedenis vol eeuwige vijanden.

Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale University, heeft zichtbaar veel liefde voor en vertrouwen in zijn discipline en pleit dan ook voor een grondige analyse van de geschiedenis. Alleen als we ‘historisch denken’ kunnen we inevitability en eternity als ideeën in onze geschiedenis zien en kunnen we voorkomen dat we onherroepelijk op de road to unfreedom terechtkomen.

De (alternatieve) realiteit

Snyder geeft een overzicht van belangrijke historische gebeurtenissen en de ontwikkeling van ideeën. Zo geeft hij een interessante en toegankelijke introductie tot het gedachtegoed van de filosofen die Poetin inspireren. Hij toont met veel oog voor detail hoe Rusland na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie steeds verder wegzakte in de politics of eternity, hoe Poetins politiek zich ontwikkelde en hoe een nieuwe vorm van fictie ontstond. Indrukwekkend is ook de uitgebreide beschrijving van de Russische invasie van Oekraïne en de daaropvolgende constructie van een alternatieve werkelijkheid.

‘Russians would be expected to believe the preposterous: that the soldiers whom they saw on their television screens were not their own army but a ragtag band of can-do Ukrainian rebels defending the honor of their people against a Nazi regime supported by an infinite American power.’

Waar hij de gebeurtenissen in Oekraïne tot in detail beschrijft, doet hij de EU een beetje tekort. Snyder noemt schokkende feiten, bijvoorbeeld de pogingen tot inmenging in de Schotse en Engelse referenda, de korte lijntjes tussen Poetin en verschillende extreemrechtse Europese politici en een propaganda-offensief gericht op Duitsland. Hoewel dit zeker reden tot ongerustheid geeft, staan de door het boek verspreide EU-voorbeelden niet helemaal in verhouding met de uitgebreide hoofdstukken over Oekraïne en de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Een Europese variant van politics of eternity lijkt vooralsnog dus iets verder weg.

In het beklemmende hoofdstuk over de Verenigde Staten wordt daarentegen maar al te duidelijk dat de geschiedenis zomaar een andere wending kan nemen. Snyder stelt dat de presidentsverkiezingen gewonnen zijn door een Russische creatie, ‘the fictional character “the very succesful businessman Donald Trump”’. Dat fictieve personage lijkt succesvol omdat het geld heeft verdiend aan dubieuze Russische investeerders en kon de verkiezingen winnen met hulp van Russische fictie. Ruslands cyberwar, schrijft Snyder, heeft miljoenen Amerikanen bereikt. Want: ‘[nobody] anticipated that their country could lose control over reality.’ Zo werd burgers op social media propaganda voorgeschoteld die correspondeerde met hun eigen interesses en werd rond 20 procent van de politieke discussies op Twitter gegenereerd door Russische bots.

Hoop voor de toekomst

Trumps verkiezing was uiteraard alleen mogelijk door de steun van miljoenen Amerikanen. Een land laat zich niet zomaar verleiden door een eternity politician, stelt Snyder. Net als veel Russen zijn veel Amerikanen teleurgesteld en geloven ze steeds minder dat er een betere toekomst op hen wacht. Dit idee zorgt voor de eerste stappen op de road to unfreedom. Om erger te voorkomen, is alleen bewustwording van wat er gaande is niet genoeg; beleid moet veranderen zodat mensen hun hoop voor de toekomst terugkrijgen. Zowel in Rusland, de Verenigde Staten als Europa.

Het lezen van The Road to Unfreedom geeft de lezer op zijn minst een gevoel van onbehagen. Zijn we echt zo verblind door de politics of inevitability dat het gevaar onschuldig lijkt? Dit boek laat zien dat de waarheid weten een voorrecht is en het spoort aan tot kritisch handelen en denken. De scheidslijn tussen (politieke) fictie en werkelijkheid is dun, maar bestaat nog wel. Het is belangrijk om deze te blijven zien.

Isadora Dullaert studeerde Liberal Arts and Sciences met een major in World Politics aan Leiden University College The Hague en is stagiaire bij Athenaeum.nl.