Recensie: De taak en de zaak: Magnitsky tussen feit en fictie

Met de grondige en ambitieuze politieke thriller De Taak debuteert deze week Rob Polak (pseudoniem Robert Pollack) – raadsheer-plaatsvervanger, voormalig parlementair advocaat en gewezen partner bij een groot internationaal advocatenkantoor. Andermaal blijkt: soms is het aan de verbeelding om de weg naar de waarheid te wijzen – en dat is zeker zo waar het gaat om de machinaties in, van en rond Poetins Rusland. Op de hielen van een bespreking waarin hij betoogde dat Poetins macht niet absoluut is, illustreerde Raymond van den Boogaard voor de Nederlandse Boekengids hoe de kaarten in Rusland wel geschud worden. Wij plaatsen zijn stuk door.

N.B. Donderdag 6 juni wordt Robert Pollacks thrillerdebuut De Taak gepresenteerd bij Athenaeum Roeterseiland. En eerder publiceerden we al voor uit het boek. Neem nu een abonnement op de Nederlandse Boekengids!

In De Taak trekken twee ‘verificateurs’ in dienst van de Raad van Europa in Straatsburg naar Sint-Petersburg om de dood van de advocaat Igor Mazovski te onderzoeken – een verwijzing naar de in de werkelijkheid bestaande zaak-Sergej Magnitsky. Die affaire, een ernstige schending van door de Raad van Europa bewaakte mensenrechten, was samen met de Russische annexatie van de Krim in 2014 de reden om Ruslands stemrecht in de parlementaire assemblee van de Raad van Europa op te schorten – en werd gevolgd door de Russische weigering nog langer aan de Raad contributie te betalen.

Inmiddels blijkt de Europese verontwaardiging wat gesleten: na het Russische dreigement de Raad, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en het Europese Hof definitief de rug toe te keren, heeft diezelfde Raad juist vorige maand het stemrecht van Rusland hersteld. Het lijkt een van de eerste ‘correcties’ op de stroom van internationale sancties die Moskou sinds 2014 over zich heen heeft gekregen. Nu die Magnitsky Act van het Amerikaanse Congres nog, deze boycot van enkele tientallen oligarchen rond Poetins troon, zullen ze in het Kremlin denken. Wellicht kan Trump iets voor ze doen.

De Taak (spoilers in grijs)

De roman van Robert Pollack speelt in 2013, als de zaak ‘Mazovski’, Magnitsky dus, nog moet beginnen. Christine Lavergne en Steffan Rittershaus krijgen in Sint-Petersburg ogenschijnlijk alle medewerking van de relevante autoriteiten – dat moet ook wel, want tenslotte heeft Rusland in 1996 het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens getekend en is het toegetreden tot de Raad van Europa. In hun gesprekken met de gevangenisdirecteur, de agent die Mazovski heeft gearresteerd en nog zo wat figuren komen ze echter geen steek verder. Niemand heeft naar eigen zeggen het flauwste idee hoe de advocaat in zijn cel het leven heeft gelaten. Iedereen liegt dus. De enige uitzondering is de gevangenisdokter, die – tijdens een heimelijke ontmoeting in een parkeergarage – onthult dat hij Mazovski wekenlang niet mocht behandelen, zodat deze niet de medicijnen heeft gekregen waarvan hij afhankelijk was. Bovendien heeft hij als schouwarts een vals attest moeten vervaardigen, dat geen melding maakte van de sporen van mishandeling die hij aantrof. Deze arts wordt kort na zijn gesprek met de onderzoekers dood gevonden.

De Taak is een thriller, maar de lezer bekruipt al snel het gevoel dat de fictie hier de werkelijkheid akelig dicht benadert: Rusland is een moeras van leugens. Tegelijkertijd is het een land waar het onmogelijke soms mogelijk blijkt. Niets komt terecht van het aanvankelijk streven van de onderzoekers zelf volkomen transparant te zijn in hun research en af te zien van informele contacten. Lavergne wordt door de KGB gechanteerd met haar online bondagefantasieën – kompromat, zoals dat in jargon heet. Zij ziet zich gedwongen de geheime dienst FSB te informeren over de activiteiten van haar medeonderzoeker. Ook Rittershaus komt al snel in de problemen. Hij komt in contact met een schimmig groepje hackers (De Taak uit de boektitel) dat corruptie bloot wil leggen. Hij wil eigenlijk niet op hun avances ingaan, maar doet dat vervolgens toch, daartoe mede verleid door de aantrekkingskracht die een vrouwelijk lid van de groep op hem uitoefent.

Na de nodige verwikkelingen, waarin fysieke intimidatie een grote rol speelt, verlaten de onderzoekers Rusland – overhaast, maar wel met meer duidelijkheid over de dood van Mazovski. Het hele vuile zaakje blijkt het werk van ene Arseni Slivko, een louche figuur die ergens in een buitengewest van de Russische Federatie de plaatselijke potentaat uithangt en opvallende gelijkenis vertoont met Ramzan Kadyrov, president van de Russische deelstaat Tsjetsjenië.

De Taak is een spannend en onderhoudend boek dat insider kennis suggereert van de staat van lichte schizofrenie waarin daar tegenwoordig zaken worden gedaan. Niemand valt te vertrouwen, ieder contact kan een val zijn. Regelmatig raken de hoofdrolspelers verzeild in stille straten, verlaten fabriekscomplexen en vage appartementen, waar ze zich afvragen of ze er ongeschonden weer uit zullen komen. En nu en dan lukt dat inderdaad niet.

De Zaak

De belevenissen van Lavergne en Rittershaus mogen dan fictief zijn, de zaak-Magnitsky waarop de roman is geënt is dat geenszins. Het lijdt weinig twijfel dat Magnitsky’s dood in 2009 verband hield met zijn bekendste cliënt, de Amerikaanse zakenman Bill Browder. Die was in aanvaring gekomen met een aantal Russische zakenpartners dat nauwe banden onderhield met het veiligheidsapparaat, en in staat van beschuldiging gesteld op basis van nogal vaag omschreven aanklachten van belastingontduiking en verduistering.

In 2005 belandde Browder, tot dan een uitgesproken voorstander van de economische politiek van president Vladimir Poetin, plotseling op een Russische zwarte lijst en mocht hij het land niet meer in. In plaats van het op een akkoordje te gooien met de Russische overheid, zijn verlies te nemen en eventueel zijn zaken in Rusland – het hedgefund Hermitage Capital – af te bouwen, sloeg Browder terug en zocht hij de openbaarheid. Browder, wiens bedrijf feitelijk onteigend werd, was in 2009 de eerste in het Westen die het economisch systeem van Rusland consequent als een ‘kleptocratie’ begon aan te merken. Poetin, zei Browder, was zelf de rijkste man van Rusland, met de meeste geheime of door stromannen beheerde kapitalen op bankrekeningen buiten Rusland.

In reactie daarop plaatste de Russische overheid ook Browders advocaat Magnitsky op de verdachtenlijst. Beiden zijn inmiddels wegens fraude en belastingontduiking veroordeeld – Magnitsky zelfs postuum, een zeldzaamheid in de strafrechtspleging. Browder, bij verstek veroordeeld, ondervindt bij zijn reizen buiten Rusland regelmatig problemen aan grenzen, omdat Rusland hem bij Interpol op de lijst van gezochte personen heeft laten zetten. Maar de zakenman heeft zich ontpopt tot een formidabele lobbyist, die in Washington met succes sancties tegen Rusland bepleitte. In 2012 plaatste de regering-Obama een aantal oligarchen en bondgenoten van Poetin op een zwarte lijst voor de visumverstrekking. Maar zelfs dat stelde Browder niet tevreden, aangezien de namenlijst niet openbaar was en het kapitaal van betrokkenen in de VS ongemoeid werd gelaten – zo schrijft de Amerikaanse ambassadeur in die tijd, Michael McFaul, in zijn zeer interessante mémoires From Cold War to Hot Peace.

Browder rustte niet voordat hij in de Amerikaanse Senaat voldoende steun had verworven voor de Magnitsky Act, inclusief openbare namenlijst en beslaglegging op sommige Russische tegoeden in de VS. Rusland reageerde daarop met een verbod op adoptie van Russische kinderen door Amerikaanse staatsburgers. Tot een verbetering van het Russisch-Amerikaanse zakelijk klimaat heeft dit alles zeker niet geleid: Michael Calvey, directeur van het laatst overgebleven Amerikaanse hedgefonds dat nog in Rusland actief is, zit sinds begin dit jaar vast in Moskou. De beschuldigingen tegen Calvey lijken erg op de tegen Browder aangevoerde, en ook de aanleiding lijkt hetzelfde: een conflict met een Russische zakenman met goede verbindingen naar boven.

Kleptocratie

Onder deze omstandigheden wekt het nog nauwelijks verwondering dat veel westerse investeerders Rusland voor gezien houden. Maar kennelijk hebben Poetin c.s. dat er voor over, omdat de macht van de president niet in de eerste plaats berust op instituties, maar op de veiligheidsdiensten en netwerken van staatsbedrijven, semi-staatsbedrijven en de eigenaren van andere, de centrale overheid toegewijde ondernemingen. Eigendomsrecht is in het huidige Rusland een wassen neus, de enige garantie voor een ondernemer is de goedertierenheid van het Kremlin. De strafvervolging van Browder en Calvey verschilt niet van wat Russische zakenlieden overkomt, die de aanwijzingen van hogerhand in de wind slaan.

Sinds 2009 is de term ‘kleptocratie’ gemeengoed geworden bij de beschrijving van het Russische economische systeem. Essentieel voor het goed functioneren van dat systeem is de mogelijkheid voor betrokkenen om de verkregen rijkdommen anoniem weg te sluizen naar banken of investeringen buiten Rusland. Daarom, meent de Zweedse econoom Anders Åslund in zijn recente Russia’s Crony Capitalism, zijn van alle sancties tegen Rusland die van de Magnitsky Act het schadelijkst voor Poetin en de zijnen: ze beperken de actieradius van de kopstukken van het systeem.

Vandaar dus ook dat Rusland tijdens de Amerikaanse presidentscampagne van 2016 met man en macht geprobeerd heeft juist deze sancties van tafel te krijgen door in te zetten op Trump – vooralsnog zonder succes. Vorig jaar bleek nog dat de Russische president zijn Amerikaanse collega tijdens een topontmoeting in Helsinki had willen overreden Browder en andere Amerikanen aan wie het Kremlin de pest heeft, zoals ex-ambassadeur McFaul, ter beschikking te stellen voor een verhoor door Russische openbaar aanklagers.

Dat Trump daar in eerste instantie enthousiast op inging, lijkt voornamelijk aan zijn verregaande naïviteit te wijten. Het is dat de Amerikaanse president nooit een boek leest – anders zou je hem van harte Robert Pollacks De Taak willen aanbevelen. Want hoewel het fictie is en betrekking heeft op een eerder stadium van de verslechtering van de relaties tussen Rusland en het Westen, dat er iets rot in de staat van Rusland maakt deze nieuwe Nederlandse thrillerauteur zeer aannemelijk.

Raymond van den Boogaard (1951) was voor NRC Handelsblad onder andere correspondent in Moskou, oorlogsverslaggever, Haags redacteur en chef kunst. Thans schrijft hij onder andere voor De Groene Amsterdammer, Raam op Rusland en zijn blog 'We’ll always have Paris'. Zijn laatste boek: De religieuze rebellen van de Vrije Gemeente. De vergeten oorsprong van Paradiso.