Recensie: De wijsheid van Rainer Maria Rilke

Rainer Maria Rilke had een bijzondere gave de gevoelens van anderen te begrijpen en aan te vullen met zijn eigen gedachten. Dit deed hij in zijn poëzie, zoals in zijn gedicht ‘De panter’ bij een gekooid wild dier, maar ook in zijn Brieven aan een jonge dichter. Het zijn prachtige brieven waarin de naar binnen gekeerde Rilke je ontroert met zijn wijsheid.

N.B. We bespreken Rilkes klassieker bij gelegenheid van de Penguin Black Classics-actie (kortingscode PENGUINBLACK). Rilke is bij Athenaeum ook nog gewoon in het Duits beschikbaar – en in de Nederlandse vertaling van Theodor Duquesnoy. Eerder publiceerden we F. Stariks nawoord bij de vertaling van Rilkes Nieuwe gedichten.

Een leven vol reizen

Rainer Maria Rilke (1875-1926) reisde veel. Hij werd geboren in Praag, maar bezocht de militaire school in het Oostenrijkse Sankt Pölten. Na zijn studie kunstgeschiedenis in München trok hij samen met Lou Andreas-Salomé door Rusland, waar hij Tolstoj bezocht. Na de publicatie van een van zijn bekendste bundels, het Buch der Lieder, reisde hij naar Parijs om Auguste Rodin te bezoeken. De laatste jaren van zijn leven woonde Rilke in Zwitserland, waar hij op 51-jarige leeftijd stierf aan leukemie.

In 1903 ontving Rilke een brief van de jonge dichter Franz Xaver Kappus, ook een leerling van de militaire school in Sankt Pölten. Kappus vroeg Rilke om zijn oordeel over enkele meegestuurde gedichten en deelde zijn angsten en twijfels. Rilke kende die gevoelens maar al te goed. Hij voelde zich alleen in de tijd waarin hij leerling was op dezelfde school, voelde zich alleen in Parijs, de metropool waar iedereen vluchtig wegkeek op straat. Bovendien twijfelde Rilke aan zijn kunst: zou hij berooid sterven zonder een werk van waarde achter te laten?

Wees niet bang

Rilke ging zijn eigen weg – en dat is ook wat hij Kappus aanraadt. Natuurlijk kun je doen wat anderen doen - trouwen, kinderen krijgen, een comfortabel pak kopen, ‘escape into one of the many conventions which like public shelters are setup‘ - maar als dit niet bij je past, moet je een ander pad inslaan. Ook moeten we volgens Rilke niet in zelfbeklag vervallen. Rilke raadt Kappus aan niet bang te zijn voor sombere gevoelens. In de vertaling van Charlie Louth:

‘So, dear Mr. Kappus, you shouldn’t be dismayed if a sadness rises up in front of you, greater than any you have ever seen before; or if a disquiet plays over your hands and over all your doings like light and cloud-shadow. You must think that something is happening with you, that life has not forgotten you, that it holds you in its hand; it will not let you fall.’

Vooral als je jong bent, verandert er veel. Wees niet bang voor die verandering, zegt Rilke.

Kijk naar binnen

Vaak adviseert Rilke Kappus om vooral beter naar zichzelf te luisteren. ‘You are looking to the outside, and that above all you should not be doing now. Nobody can advise you and help you, nobody. There is only one way. Go into yourself.’ Rilke geeft geen expliciet oordeel over de gedichten van Kappus: hij raadt hem vooral aan zichzelf en zo zijn eigen stem te vinden. Kappus moet meer van eigen ervaring uitgaan, zijn droefheid en verlangens, zijn eigen gedachten en geloof in schoonheid, zijn eigen dromen en herinneringen.

Ook geeft Rilke hem boekentips. Door te lezen groei je: ‘One grows ever more grateful and somehow better and simpler in seeing the world, deeper in one’s faith in life and happier and larger in living’.

Een klassieker

De brieven zijn 125 jaar oud; je leest ze alsof ze net geschreven zijn. Ze behoren, net als Seneca’s Brieven aan Lucilius, tot de klassieke boeken waarin een wijs persoon advies geeft over het leven, of, om het in het Duits te zeggen: Lebenshilfe. Bij Rilke gaat het natuurlijk meer dan bij Seneca over kunst.

Het poëtische Duits van Rilke blijft lastig te evenaren. Zo staat het Duitse woord Kreuzweg dichter bij het Latijnse via crucis en kan ook lijdensweg betekenen. Het Engels heeft hier een voetnoot nodig.

Maar de uitgave van Penguin Classics is gunstig geprijsd, en bevat niet alleen de teksten van Rilke, maar ook een levensloop van de schrijver en een uitstekende inleiding van Harvard-docent Lewis Hyde.

Kortom: voor wie het Duits niet machtig is en het geen bezwaar vindt Rilke in het Engels te lezen, is dit een goede en toegankelijke uitgave. De Brieven aan een jonge dichter zijn, zoals Franz Xaver Kappus zelf in zijn voorwoord uit 1929 schreef, ‘important for the insight they give into the world in which Rainer Maria Rilke lived and worked, and important too for many people engaged in growth and change, today and In the future.’

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor athenaeum.nl en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.