Recensie: Diep ellendig en toch zo mooi

Geen boek van de Amerikaanse schrijver David Vann gaat níet over de zelfmoord van zijn vader. Zo ook zijn nieuwe verhalenbundel Heilbot op de maan, vertaald door Arjaan en Thijs van Nimwegen. Hierin stort Vann zichzelf en de lezer dieper dan ooit in de zwartgeblakerde duisternis van zijn vaders geest in de laatste, van iedere hoop gespeende dagen voor zijn zelfmoord.

N.B. Eerder verscheen er op Athenaeum.nl een fragment van David Vanns Aquarium en lichtten de Van Nimwegens hun vertaling toe. Ook besprak Emmi Schumacher Aarde.

Het noodlot drukt zwaar op Vanns personages. De protagonisten in zijn oeuvre worden door het leven in één richting naar het onvermijdelijke einde geduwd. Als lezer ontmoet je hen op het moment dat hun leven zich heeft vernauwd tot het punt waar het nog maar één kant op kan. 'Wij bewegen ons slechts in één richting, en keren nooit terug,' laat Vann zijn personages zeggen in Heilbot op de maan.

Ook de suïcidale Jim, de hoofdpersoon in Heilbot op de maan, treffen wij in dit laatste gedeelte van zijn leven. We volgen hem op wat zijn afscheidstour blijkt te zijn langs zijn kinderen, ouders en ex-geliefde. Jim is uit zijn eenzame woonplaats op Alaska naar Californië gekomen omdat hij van zijn psychiater niet alleen mag worden gelaten. De kogels van het wapen dat hij overal met zich meezeult moeten apart worden bewaard, omdat hij het in een impuls zou kunnen gebruiken. Iedereen doet er alles aan om Jim te behoeden voor een laatste wanhoopsdaad. Telkens krijgt Jim het goedbedoelde advies 'gewoon door te gaan met leven'.

Huiveringwekkend

Helaas weet de lezer dankzij Vanns ingenieuze spanningsopbouw maar al te goed dat dit voor Jim geen optie meer is. Vann verschaft de lezer kleine puzzelstukjes die er samen op wijzen dat het met Jim slecht af gaat lopen. Zo is het dreigende gewicht van zijn wapen dat hij continu tegen zijn lijf aan voelt drukken de enige reden dat Jim nog een vooruitzicht heeft. Door de mogelijkheid van een uitweg kan hij zijn leven steeds weer een dagje rekken. Maar makkelijk gaat dat niet. Hij bevindt zich in een draaikolk van zich herhalende, slopende gedachten. Jim wentelt zich steeds dieper en verder in zijn eigen gekte. 'Ik dwaal alleen maar rond,' zegt Jim.

'Er is hier niets te vinden. Ik heb een totemdier [de heilbot - MdW] gekozen dat op een onleefbare plek leeft. Bij een druk van tien atmosfeer, geen licht, geen vaste grond, alleen modder die zich duizenden kilometers ver uitstrekt zonder dat er iets is. Precies zo is het binnen in mijn hoofd. De druk, de duisternis, geen vaste grond, geen vormen, niets wat afleidt of verlichting geeft, alleen maar dat eindeloze doorgaan, en het probleem is dat ik niet eindeloos door kan gaan.'

Vann weet de huiveringwekkende mentale toestand van Jim zo goed weer te geven dat je niet anders kan dan hem begrijpen. Hij speelt in zijn stijl met textuur: zo verwijst hij naar een grot, glibberig, lekkend en benauwend, als metafoor voor de duistere ruimte die Jims hoofd is geworden. Vann zet zijn karakters levensecht neer, en doseert heel precies: naast zijn suïcidale verlangens en gekte wil Jim zó graag een goed leven, voelt hij zoveel spijt over wat hij verkeerd heeft gedaan, koestert hij toch nog hoop. Afwisselend laat Vann je van hem gruwen en van hem houden. Maar met zijn gekmakende hoofdpijn, zijn haperende lichaam, tonnen belastingschuld en zijn onvermogen om zichzelf in bedwang te houden wordt het steeds moeilijker voor Jim om grip te houden op de werkelijkheid en het leven.

Claustrofobisch mozaïek

De kern van het boek, de novelle met de titel 'Heilbot op de maan', wordt omringd door zeven korte verhalen. In het korte verhaal 'Incidentmelding Sheriff's Department', dat voorafgaat aan 'Heilbot op de maan', lees je de melding die de ex-geliefde van Jim, Jeanette, doet van zijn zelfmoord en de geluiden die zij hoorde toen zij hem voor het laatst aan de telefoon had:

'Als mogelijke verklaring stelt Jeannette zich voor dat de metalen sauskom, de aluminium kom met aan de onderzijde een rand als bij een bloempot, op de groene pokertafel in Jims keuken moet zijn gevallen. Dan hoort ze op de achtergrond een getinkel, alsof de hagel uit een jachtgeweer - want nu denkt ze dat dat het geweest moet zijn - tegen de muren ketst en misschien zelfs tegen de zijkanten van de sauskom. Meer dan tien jaar later, als ze gehoord heeft dat het zijn pistool was en geen jachtgeweer, denkt ze dat het geluid afkomstig moet zijn geweest van schedelfragmenten die op de tafel vielen.'

Met deze over-gedetailleerde voorkennis van Jims tragische lot reis je vervolgens met hem mee in Heilbot op de maan. Alleen in Nederland is 'Heilbot op de maan' samen met deze zeven korte verhalen uitgegeven. Ze zijn eigenlijk onmisbaar: ze vormen samen een indringende en claustrofobische mozaïek van de laatste dagen van Jim.

Magie

Wat precies maakt een verhaal als dit, duister, diep ellendig, hopeloos, toch ook zo bijzonder en mooi? Dat is de magie van David Vann. Hij neemt je aan de hand en samen daal je af, diep naar beneden, in de krochten van de geest waar je normaal nooit zou willen komen. Het leven glipt zijn personages razendsnel door de vingers en als lezer sta je erbij en kijk je ernaar. Het onderhuidse, de gekte, weet zich bij Vann uiteindelijk altijd, gewelddadig en ongecontroleerd als een natuurkracht, van binnenuit een weg naar buiten te vreten. Mensen maken geen keuzes, ze worden voortgeduwd door het eigen onbeheersbare onbewuste. Die 'stuwkracht', zoals Vann het noemt, leidt ook Jim op zijn pad naar vernietiging. Er is geen ontkomen meer aan, er zijn geen andere opties meer, hij kan nog maar één kant op.

Zijn hele oeuvre, zijn hele leven, probeert David Vann dichter bij zijn vader te komen, hem te begrijpen, zijn eigen schuldgevoel op te heffen, en, in zekere zin, hem weer tot leven te wekken. En toch is er bij Vann nooit troost, ook voor hemzelf niet. Hoewel Vann in Heilbot op de maan zijn vader dichter op de huid zit dan ooit, blijven zijn pogingen uiteindelijk altijd tevergeefs. Zoals Vann zelf in zijn voorwoord zegt: 'Na een zelfmoord blijf je voor eeuwig in gesprek met niemand.'

Marij de Wit (1989) is programmamaker en redacteur. Ze werkt bij academisch-cultureel podium SPUI25 en als acquirerend redacteur bij de Nederlandse Boekengids.