Recensie: Eigenzinnige verhalenbundel die je subliem in verwarring brengt

Soms lees je een boek dat ontregelt. Waarvan je denkt: waar gaat dit heen? Deze auteur is ongelofelijk intelligent en kan geweldig raak schrijven, waarom begrijp ik hier dan toch zo weinig van? Grand Union (nu vertaald door Kitty Pouwels en Anne Jongeling als Het verbond) is zo'n verwarrend boek. Zadie Smith zet in deze verhalenbundel alles op het spel. Alles. En ze schaamt zich nergens voor. Sterker nog, ze neemt de kritiek bij voorbaat de wind uit de zeilen.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Het verbond en uit Swing Time. Eerder besprak Kim Schoof Feel Free / Voel je vrij, Emmi Schumacher NW en Ruth Kief Swing Time en Changing My Mind. 

Hulde aan het fragment

In 'Blocked', een verhaal van slechts zes pagina's, komt een gevierd auteur aan het woord die zich verliest in allerlei kleine parallelle schrijfprojecten (noem het gerust een writer's block). In beginsel als ontwijkgedrag,

'... but some of the most sublime things emerge as vehicles of distraction. Really depends on how you look at it. These days, I love a fragment. […] Now I praise the half-done, the unfinished, the broken, the shard! Who am I to turn my back on the fragment!'

De uitroeptekens doen het hem. Die maken er een statement van. Zo, lezer, wie ben jij om op deze scherven neer te kijken? En zijn ze wel zo gefragmenteerd?

Empathisch experiment naast negentiende-eeuws classicisme

Op het eerste gezicht wel. Er keren geen personages terug, de vorm van de verhalen verschilt enorm en de stijl ook. Geregeld komen er surrealistische stukjes in voor, zoals wanneer een man een recept van zijn arts meekrijgt, waarop een notitie staat van een jongere schrijver aan een oudere schrijver. Ludiek. Maar ook ontregelend, want onverwacht kleurt Smith daar buiten de lijntjes.

Er zijn ook volledig experimentele verhalen bij. Neem 'Parent's Morning Epiphany', waar ik werkelijk geen chocola van kan maken. Het is een soort worksheet om met je kind door te nemen en tegelijk een soort leeshandleiding die uitlegt dat schrijven draait om retoriek. Dan weer is het hilarisch door het cynisme over de jeugd, dan weer is het een serieus debiteren van wijsheid: '[T]o stir empathy is the aim and purpose of all stories, everywhere, always.' En als uitsmijter: 'slow things down'. Oké.

'Mood' is ook zo'n verhaal, met tussenkopjes als 'Locate the Self', 'Moods on Tumblr' en 'Medieval Moods: Blood, Black Bile, Bile, Phlegm', waarin Europa de maat wordt genomen doordat we vierjarige vluchtelingen die nog zindelijkheidstraining krijgen aan de grens scheiden van hun moeder. Het is gewaagd, empathisch experimentalisme, over de hedendaagse tijd vol holle blurbs, frasen die nietszeggend zijn en veilig, terwijl we ons verschuilen achter schermen. Het is doordrenkt van cynisme: '[J]ust stuff, so much stuff everywhere, somehow the consequence of a certain amount of time on earth.'

Er zit één verhaal, 'Just Right', tussen dat echt helemaal rond en klassiek is, en uitermate aandoenlijk. Het gaat over een achtjarige jongen die eenzaam is. Zijn familie is nogal apart, zijn ouders zijn poppenspelers. Op school komt hij in contact met een gekleurd meisje dat open en vrolijk zijn leven binnen drentelt. Hij mag zelfs in haar broekje voelen. En dan opeens… Het onmachtige liefdesverdriet van een achtjarige vangen, dat is bijzonder knap.

In een ander verhaal, 'Big Week', dat eveneens erg imponeert, wacht een vader zijn volwassen zoon op in de kroeg. Hij legt hem uit dat hij er voor diens verjaardagsdiner niet bij zal zijn, omdat zijn vrouw hem - plotseling - de wacht heeft aangezegd. Hij hield zielsveel van haar en dat is onverminderd, maar zij wil niet meer. Je ziet hem worstelen met zijn emoties. De perspectieven verspringen wild in dit verhaal, en aan het einde zit je opeens in het hoofd van de vrouw. Als een uitroepteken komt dan de uitleg.

Consequenties van kleur

Natuurlijk is er wel degelijk een rode lijn in deze soms wat ongemakkelijke 'shattered pieces' te vinden. Vrijwel alle verhalen gaan over de consequenties van gekleurd zijn. Het ene personage voelt zich al bij het minste of geringste een slachtoffer (een vrouw in een lingeriewinkel heeft het idee dat de eigenaar haar beloert als een zwarte vrouw en haar discrimineert met zijn ongeïnteresseerde gedrag), een ander voelt zich totaal niet door anderen geïntimideerd en is al helemaal niet bezig met zijn achtergrond of de kleur van zijn huid, want hij heeft een kloppende wond aan zijn duim. Maar hij wordt vervolgens wel zomaar neergestoken, waardoor ook hij slachtoffer is (in het meesterlijke verhaal 'Kelso Deconstructed', over de moord op Kelso Cochrane in 1959 in Notting Hill). Slechts en passant komt er in dat verhaal een knoepert van een waarheid langs, in de speech van iemand waarin de hoofdpersoon niet geïnteresseerd is: '[T]he very serious function of racism is distraction.'

Niet heel duidelijk een rode lijn, maar wel iets wat onderhuids terugkeert, is het zo nu en dan kraken van een feministische noot. De meeste mannen delven het onderspit in dit proza. Beeldschoon en inspirerend vond ik het verhaal waarin een andere taal gebruikt wordt om seksuele macht te beschrijven. Niet dat de man de vrouw neemt, maar dat de man in de vrouw verdwijnt, dat de vrouw de man opslokt, zoek maakt. Opeens krijgen woorden een andere lading en zit er vrijheid in. En die vrijheid is wel degelijk een rode lijn in deze verhalen, want alle personages zoeken die op een bepaalde manier.

Slachtoffer

En dat doen ze omdat ze ieder in zekere mate slachtoffer zijn. Niet expliciet, maar onderzoekend. Soms doet het een beetje denken aan de ranzigheid van Lebowski, maar dan net iets minder rauw. De stad is doorgaans de achtergrond, meestal speelt het verhaal in of in de buurt van een café en de zelfkant van de maatschappij is nabij: er lopen veel zwervers rond in deze verhalenbundel. Zo is er de zwerver in Central Park die lijkt op president Abraham Lincoln (in 'Words and Music'). Hoezo slachtoffer? Hij kleedt zich altijd netjes, hij heeft zijn bijna onverschillige trots. Net zo onverschillig en trots, maar gedistingeerd gekleed, presenteert Smith haar verhalen: neem ze. Of niet. Het zal me een worst wezen, ik graaf wel verder in de prullenbakken op zoek naar schrijversmateriaal, lijkt ze te hebben gedacht.

Fleur Speet is literair recensent.