Recensie: Heimat volgens Saša Stanišić

Saša Stanišić is een rijzende ster aan het Duitse literaire firmament. Voor zijn laatste roman Herkunft is hij genomineerd voor de Deutscher Buchpreis. (Update 14 oktober: Stanišić heeft de Buchpreis gewonnen!) Moeiteloos verbindt hij heldere observaties en humor, zijn achtergrond als vluchteling uit voormalig Joegoslavië en het Duitsland van nu.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Nacht voor het feest.

Autobiografisch 

Saša Stanišić is geboren in Višegrad, in voormalig Joegoslavië. Zijn moeder is van Bosnische afkomst, zijn vader Servisch. Als vluchteling kwam hij in 1992 naar Duitsland. In 2006 verscheen zijn eerste roman, Wie der Soldat das Grammofon repariert, die in dertig talen werd vertaald. Voor zijn tweede roman Vor dem Fest, een even beklemmende als humoristische roman over een Oost-Duits dorpje, won hij de prijs van de Leipziger Buchmesse.

Herkunft is zijn laatste en tot nu toe meest autobiografische roman. Het is een boek over waar je vandaan komt en hoe waar je opgroeit je leven kan bepalen, over hoe je taal leert en je ontwikkelt als mens. Het is een actueel boek. Het laat je nadenken over afkomst en identiteit, over vluchtelingen en gepolariseerde debatten – maar bovenal is het een heel fijn boek om te lezen.

De schrijver vertelt over zijn geboorte, de soms moeizame gewenning aan een ander land en zijn bezoek aan de Duitse vreemdelingendienst: ‘Ik ben Joego en heb desondanks in Duitsland nooit wat gestolen, op een paar boeken op de Frankfurter Buchmesse na.’  

Rode Ster Belgrado

Beeldend schrijft Stanišić over het begin van de oorlog in Joegoslavië: ‘Het socialisme was moe, het nationalisme wakker. Vlaggen, ieder een eigen, in de wind, en in de hoofden de vraag: Wat ben jij?’ Hij was erbij toen Joegoslavië misschien voor het laatst één land was, in 1991. Met zijn vader zat hij op de tribune bij de wedstrijd van Rode Ster Belgrado tegen Bayern München. Voor het team uit Belgrado speelden Bosniërs, Kroaten, Macedoniërs en Serviërs.

Net als dat elftal viel ook zijn familie uit elkaar. Sommige schrijvers hebben hele alinea’s nodig, Stanišić kiest voor een krachtig beeld:

‘Mijn familie leeft over de hele wereld verspreid. Wij zijn samen met Joegoslavië uit elkaar gevallen en hebben ons niet meer samen kunnen voegen. Wat ik over afkomst wil vertellen, heeft deels te maken met deze onverenigbaarheid, die jarenlang mede bepaald heeft, waar ik ben: bijna nooit daar waar familie is.’

Zelf brengt hij veel tijd door op het terrein van het ARAL-tankstation bij Heidelberg, samen met andere jonge Joego’s en Polen. Hij is een begaafde leerling. In zijn rapport staat: ‘Stanišić heeft geen moeite om de taal te leren. Hij is snel van begrip en past het geleerde in een nieuwe context goed toe. Hij heeft een bijzondere belangstelling voor het formuleren van merkwaardige zaken en fantasieën.’

Schnaps onder de fruitbomen

Zijn ouders gaat het minder voor de wind:

‘Kom je van de Balkan, ben je gevlucht en spreek je de taal van het land niet, dan zijn dat je eigenlijke kwalificaties en referenties. Mijn moeder, de politicologe, belandde in een wasserette. Vijfenhalf jaar lang greep ze hete handdoeken beet. Mijn vader, econoom, kwam in de bouw terecht.’

Nadat zijn vader een tijd thuis heeft gezeten met een kapotte rug, besluiten de Duitse autoriteiten dat hij terug kan naar voormalig Joegoslavië. Daar zou het intussen veilig zijn. Maar wat moet hij daar?

Net als de schrijver zelf pendelt ook het boek heen en weer tussen Duitsland en de Balkan. In zijn geboortestreek voelt Stanišić zich intussen een beetje een toerist, als hij in korte broek schnaps drinkt onder de fruitbomen van zijn voorouders. In Duitsland leest hij hardop vanaf zijn balkon voor uit het werk van de negentiende-eeuwse dichter Eichendorff. Zijn gepensioneerde overburen zien ‘zo eentje van de Balkan’ met een naakt bovenlichaam luid Duitse romantische poëzie declameren. Af en toe windt hij zich op over de politiek van nu, ‘waarin afstamming en geboorteplaats weer als onderscheidende kenmerken dienen’ en ‘uitsluiting weer verkiesbaar wordt’.

Herkunft is een openhartig en autobiografisch boek, tegelijk – gelukkig maar – een boek met de fijne ironie, de rake beelden en de bevlogenheid van een van de beste Duitse schrijvers van dit moment. Stanišić is een groot stilist die even diepzinnig als toegankelijk schrijft. De Deutscher Literaturpreis is hem van harte gegund.

De roman verscheen in Duitsland in maart 2019 en is tot nu toe nog niet in het Nederlands vertaald. Dat is wat vreemd als je bedenkt dat Stanišić een van de belangrijkste schrijvers van ons literair rijke buurland is. Hopelijk brengt de (nominatie voor de) Deutscher Buchpreis daar snel verandering in.

Jerker Spits is germanist. Hij schrijft voor athenaeum.nl en De Groene Amsterdammer en schreef een korte cultuurgeschiedenis van Duitsland.