Recensie: Het onvoorstelbare iets voorstelbaarder

Op 7 januari 2015 kwam groot deel van de redactie van het satirische Franse tijdschrift Charlie Hebdo bij een terroristische aanslag om het leven. Het was een weerzinwekkende actie om de cartoonisten van het tijdschrift te straffen en om het vrije denken aan banden te leggen. En hoewel dat laatste niet is gelukt, heeft die gebeurtenis in veel opzichten grote invloed gehad op de journalistiek en is er een immense krater geslagen in de levens van de familie en vrienden van de overleden journalisten en zij die het hebben overleefd. Philippe Lançon was een van hen en vertelt in Le Lambeau zijn verhaal, van de avond voor de aanslag tot aan zijn uiteindelijk herstel bijna een jaar later. De impact van die 7de januari is voor mensen die het niet hebben meegemaakt iets onvoorstelbaars maar Lançon maakt het voor de lezer iets voorstelbaarder.

Mannen met zwarte broeken en laarzen

Philippe Lançon oordeelt niet, hij laat zijn woede niet de vrije loop, wil geen wraak, maar beschrijft voor een groot deel op objectieve wijze wat hem is overkomen. Hoe hij op de fiets naar de redactievergadering gaat, wat zijn plannen voor de rest van die dag zijn - hij werkt ook nog voor de krant Liberation - en hoe hij met collega's verwikkeld is in een discussie over Houellebecq die de avond ervoor op televisie was en sprak over zijn boek Soumission, waarin een Frankrijk wordt voorspeld met een islamitische president.

En dan stappen er mannen met zwarte broeken en laarzen het kantoor binnen en wordt er geschoten. Philippe wordt geraakt. Angst, chaos en pijn nemen bezit van de redactie. Pas als de aanslagplegers vertrokken zijn en een van de overlevenden zich om hem bekommert, ziet Philippe via de weerspiegeling in zijn telefoon zijn gezicht, volledig gehavend omdat zijn onderkaak voor een deel is weggeschoten.

282 dagen

Sommige delen van het boek zijn als dagboekaantekeningen, met de datum erboven en de gebeurtenissen van die dag, het bezoek dat langskomt, het eerste uitstapje uit het ziekenhuis, een operatie of onderzoek dat plaatsvindt. Maar vaker wisselt hij gedachten en ideeën af met zijn dagelijkse beslommeringen als patiënt. Regelmatig noemt hij de agenten die hem bewaken en die hem vergezellen als hij zich in het ziekenhuis verplaatst of naar buiten gaat. Altijd onder begeleiding. Daardoor wordt je als lezer steeds herinnerd aan de oorzaak van zijn ziekenhuisopname: de dreiging van de terroristen. Ook al zijn ze vlak na de aanslag omgekomen, blijkbaar is het gevaar nog niet geweken.

282 dagen ligt hij uiteindelijk in verschillende ziekenhuizen. En hoewel zieken soms de dagen tellen, als slachtoffer wil hij graag in het ziekenhuis blijven: 'Ils me protégeaient et me sauvaient d'un mal que j'avais les plus difficultés à comprendre […].'

Yoghurt

Indringend zijn ook de passages waarin hij laat zien hoezeer je op jezelf teruggeworpen bent in zo'n situatie. Het enige waar je je op focust is je herstel. Je leeft bij de dag en dan kun je soms de meest dierbare mensen niet om je heen hebben. Zijn vriendin, Gabriela, woont in New York en komt een paar keer over om bij hem te zijn. Het zet de relatie op scherp. Ze heeft met hem te doen, wil voor hem zorgen, maar ze wil zelf ook aandacht en daar heeft hij geen energie voor en ook niet altijd zin in. Zijn leven en welzijn staat centraal, de anderen moeten even pas op de plaats maken.

Hij heeft steun aan zijn broer, veel vrienden komen langs, maar de belangrijkste persoon op dat moment is zijn chirurg Chloe, van wie hij volledig afhankelijk is. Zij opereert hem meerdere keren en staat altijd voor hem klaar, en als ze een keer niet langskomt op het tijdstip dat ze beloofd had, is hij volledig uit zijn doen. Wanneer zijn herstel vordert, moet hij haar weer loslaten en dat is lastig. Niet alleen heeft zij hem fysiek er weer bovenop geholpen, maar ook mentaal had hij veel aan haar, zoals wanneer ze aangeeft dat ook haar werk beperkingen kent.

'La tentation du chirurgie n'est d'aller le plus loin possible, de s'approcher de retouche en retouche du visage idéal. Évidemment, on n'y arrive jamais et il faut savoir s'arrêter.> C'est pareil avec un livre, lui avais-je répondu. On essaie de rapprocher celui qu'on écrit de celui qu'on imaginait, mais jamais ils ne se rejoignent, et il arrive un moment où, comme vous dites, il faut savoir arrêter. Le patient reste avec sa gueule tordue, ses cicatrices, son handicap plus ou moins réduit. Le livre reste seul avec ses imperfections, ses bavardages, se défauts. Nous avions banalement conclu que l'horizon n'est pas fait pour être atteint.'

Zeven dagen na de aanslag lukt het Lançon om een klein stukje voor Liberation te schrijven. Maar als hij het terugleest, is het moeilijk te bevatten dat het van hem is. Een paar dagen later schrijft hij een langer artikel, ook ter nagedachtenis aan zijn overleden vrienden bij Charlie Hebdo. Hij ontvangt enorm veel reacties, voor korte tijd wordt hij het symbool van de aanslag.

Het is goed om zijn gedachten op papier te zetten, al was het alleen maar omdat praten niet lukt. Er moet een nieuw kin gemaakt worden, van bot en vel uit zijn eigen been. Het is een langdurig traject met veel tegenslagen, het weefsel wil niet direct aanslaan. De dag dat hij voor het eerst mag eten, maanden later, wordt de basis voor een langer artikel voor Charlie Hebdo, getiteld: 'Le yaourt.'

Een verhaal dat ons allemaal aangaat

Op ingenieuze wijze verweeft Lançon de verwerking van wat hij heeft meegemaakt met herinneringen en reflectieve overdenkingen achteraf en daardoor overstijgt het boek de specificiteit van deze verschrikkelijke gebeurtenis en dit persoonlijke drama. Juist doordat hij zijn gedachten over tal van zaken laat gaan, op het persoonlijk en relationele vlak maar ook in een groter perspectief over het politieke en maatschappelijke, kortom doordat hij nadenkt over de waarde van het leven en de manier waarop wij met elkaar omgaan, wordt het een verhaal dat ons allemaal aangaat. Een groot en krachtig verhaal, niet alleen door de gedetailleerde en indringende beschrijvingen, maar ook door de impact dat het verhaal heeft op de lezer.

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion, Tzum en zijn eigen blog. Vorig jaar verscheen zijn romandebuut, We hebben alles bij ons [fragment].