Recensie: Rijk en volledig beeld van het boekenbedrijf in Nederland

In de zeventiende eeuw bloeide Nederland enorm op, onder andere op het gebied van kunst en handel. In die periode manifesteerde Nederland zich ook als centrum van de boekenwereld zoals te lezen is in De boekhandel van de wereld. Drukkers, boekverkopers en lezers in de Gouden Eeuw van Andrew Pettegree en Arthur der Weduwen. Zonder een centrale stelling te poneren brengen Pettegree en Der Weduwen in kaart hoe de boekenmarkt zich in de Republiek ontwikkelde en hoe die van invloed was op andere grootmachten in die tijd. Met een diepgravend en uitputtend overzicht tonen Pettegree en Der Weduwen in De boekhandel van de wereld hoe de Gouden Eeuw eruitzag vanuit het perspectief van drukkers, uitgevers en handelaren. Een boekverkopersbespreking door Joop Hopster.

N.B. Eerder verscheen er al een fragment van De boekhandel van de wereld bij ons.

Nederland neemt voorhoedepositie over

Het begin van de manifestatie van Nederland als boekencentrum werd onder andere veroorzaakt door politieke ontwikkelingen in binnen- en buitenland. Enerzijds zorgde het Beleg van Antwerpen en de daaropvolgende Val van Antwerpen (respectievelijk 1584 en 1585) ervoor dat Antwerpen zijn intellectuele voorhoedepositie verloor. Waardoor de Antwerpse zakenlieden naar de Nederlandse steden trokken en hun kennis en kapitaal meenamen. Anderzijds zorgde de Republiek als nieuwe natie voor een nieuw bestel, waarin steden en provinciale staten hun gezag probeerden te vestigen middels de macht van het gedrukte woord. Vooral het drukken van plakkaten en pamfletten leverde veel werk op voor drukkers en zorgde voor een positieve impuls in de Nederlandse boekhandel. Omdat Nederland relatief geletterd was en een goede infrastructuur had kon het nieuws vervolgens snel verspreid worden.

Innovatie als economische motor

Pettegree en Der Weduwen laten zien dat de kracht van de Nederlanders met name in het stroomlijnen van de productie- en verkoopmechanismen lag, wat resulteerde in een efficiëntere werkwijze en hogere winsten. Eén van die ontwikkelingen die toont dat Nederlanders echte vernieuwers waren is de opkomst van de advertentie:

'De eerste advertenties deden al binnen enkele jaren na de komst van de kranten hun intrede, en omstreeks het midden van de eeuw bevatten de meeste afleveringen er twee of drie, altijd onder aan de tekst op de achterzijde. Het zou in Engeland en in Duitsland nog een halve eeuw duren voordat advertenties in kranten gemeengoed werden, en elders nog langer.'

In de zeventiende eeuw groeide de Republiek uit tot wereldrijk, onder meer door handel te voeren met overzeese gebieden. Hoewel weinigen zulke reizen maakten, waren de Nederlandse uitgevers er toch als de kippen bij om verslag te doen van reizen naar alle uithoeken van de aarde. In De boekhandel van de wereld lees je hoe de Nederlandse uitgevers pamfletten en nieuwsbladen uitgaven voor de thuisblijvers, maar ook dat ze reisjournalen aan zeelieden verkochten. Deze boekjes dienden serieuze doeleinden (de zeevaarders moesten natuurlijk wel op de hoogte zijn van de recentste reisroutes en hoe ze het op moesten nemen tegen hun nieuwste vijanden) maar voor de thuisblijvers was het vooral vermaak:

'Hierin konden lezers kennisnemen van de vreemde inboorlingen en dieren die Madagaskar en Oost-Indië bevolkten. De beschrijving van de aanvallen op de Nederlandse vloot, de muiterijen, de verschrikkelijke ziektes, de honger en de dorst moet hen met ontzetting vervuld hebben. Het reisverslag was prompt een kassucces.'

Deze kleinere uitgaven zijn onderdeel van een grotere ontwikkeling die Pettegree en Der Weduwen ontwaren. Zo wordt er vaak gedacht dat Nederland als boekenbedrijf bekend is geworden door het uitgeven van het werk van Spinoza en Descartes, of door de atlassen van Mercator, maar daarmee werd weinig winst gemaakt. Het was juist het dagelijkse werk waarmee het geld werd verdiend. Zo waren Nederlandse uitgevers heel goed in het verhandelen van boeken, wat te lezen is over de export van Engelse bijbels naar de Engelse markt:

'Bijna alle bijbels die in de jaren zeventig en tachtig door deze maatschap werden gedrukt, vermelden geen drukkersnaam of bevatten een vals impressum uit Londen, Keulen, Leipzig, Mainz of andere plaatsen; soms werden ze zelfs vals gedateerd. […] Dat de drukkers Engelse bijbels op deze manier vermomden maakte de ergernis en frustratie van de Engelse concurrenten alleen maar groter. Maar er viel weinig tegen uit te richten. De Nederlanders handhaafden tot ver in de achttiende eeuw een dominante positie in deze markt. […] Tussen 1691 en 1780 bereikte 61 procent van de import aan niet-gebonden boeken Engeland via de Republiek; aan het begin van die periode was dat percentage ongetwijfeld nog hoger.'

Goedkoop opkopen en duur verkopen

Een andere belangrijke ontwikkeling binnen de boekenwereld was een omwenteling in het handelsverkeer via de opkomst van de boekenveiling. De Nederlandse boekhandelaren maakten catalogi met overzichten waar er een veiling zou zijn om toch te verdienen aan hun overtollige voorraad. Daarbij is het voorbeeld van de Frankfurter Buchmesse het meest exemplarisch voor de Nederlandse handelsgeest.

'De eeuw waarin de Frankfurter Buchmesse van de kaart van de internationale handel werd geveegd (pas in de negentiende eeuw zou ze terugkeren in haar huidige vorm), was ook, en niet toevallig, het tijdperk van de grote Nederlandse expansie. […] De Nederlandse uitgevers hadden geld bij de vleet en konden op grote schaal inkopen. Maar het waren ook harde onderhandelaars. Het feit dat ze met geld betaalden gaf hun een enorme invloed, omdat de Duitse boekenwereld juist op dat moment zwaar gebukt ging onder te grote voorraden en een gebrek aan liquide middelen. De boeken stapelden zich op in de magazijnen, kostten alleen maar geld, en de schuldeisers drongen aan op betaling. De Nederlanders mochten dan gezien worden als potentiële redders, maar ze verkeerden ook in een positie om stevige kortingen te bedingen bij de aankoop van grote partijen boeken.'

De Nederlanders kochten kwaliteitsboeken op in Duitsland en Frankrijk om ze vervolgens te verschepen naar andere gebieden zoals Engeland, Schotland en Scandinavië, waar er goud geld verdiend werd door de boeken voor veel meer geld te verkopen.

Overzichtelijke bundeling van verschillende perspectieven

Met hun geschiedschrijving geven Pettegree en Der Weduwen een breed beeld van de ontwikkeling van de boekenmarkt in Nederland en de enorme invloed daarvan op de omliggende landen. De boekhandel van de wereld laat niet alleen zien hoe belangrijk de economische benadering van de Nederlanders was, maar laat ook hoe ze op de kruising van politiek, religie en cultuur als boekhandelaren hun stempel wisten te drukken. Het boek had misschien iets dunner gemogen, maar zo'n rijke vertelling, zoveel perspectieven gebonden in zo'n overzichtelijk werk doet dat kleine kritiekpunt weer teniet. Pettegree en Der Weduwen zijn duidelijk zeer goed uitgerust om dit ambitieuze project te verwezenlijken, een werk waar niet snel iets beters over zal uitkomen.

Joop Hopster is werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.