Recensie: Susan Sontag: bovenmenselijk én tragisch

Al enkele maanden voor verschijnen wist Benjamin Mosers Sontag. Haar leven en werk (vertaald door Lidwien Biekmann en Koos Mebius) aandacht te genereren, met zo’n geruchtmakende onthulling die een biografie tegenwoordig verplicht lijkt te bevatten. Niet Philip Rieff, zo heet het, schreef Freud: The Mind of the Moralist, maar Susan Sontag, Rieffs voormalige-studente-inmiddels-echtgenote, die dus als jonge moeder van in de twintig in zijn naam zat te buffelen op een vernieuwende Freud-interpretatie. Het is een onthulling die Sontag geen recht doet, en Mosers werk ook niet.

N.B. We publiceerden ook voor uit Mosers biografie, en uit zijn biografie van Clarice Lispector. Moser treedt zaterdag 19 oktober op bij Athenaeum Haarlem – u bent van harte welkom!

Icoon

Het heeft iets vreemds om het extreem rijke en productieve leven van een vrouwelijke intellectuele grootheid teruggebracht te zien worden tot juist deze anekdote, die uiteindelijk vooral de aandacht vestigt op Rieff. De periode die Sontag met hem doorbracht en waarin ze haar zoon David Rieff kreeg maar niettemin haar leven zag stagneren, zou uitmonden in een pijnlijke scheiding die Sontag naar Europa deed vluchten en later tot in de rechtbank bracht. Toen kon haar leven pas echt beginnen.

Het verhaal illustreert hoe Sontag al vanaf jonge leeftijd alle mensen om haar heen voorbijstreefde, dus waarom niet haar professor en man. Dat was ook de bedoeling. Van kinds af aan werkte ze eraan elke middelmatigheid te ontstijgen: die van de provincie, van familie, van klasgenoten, van slechte literatuur. Dat lukte, en hoe. Al zou ze zichzelf het liefst vereeuwigd zien als romanschrijver, ze maakte vooral naam als kunstcriticus, essayist en allround publiek intellectueel. Sontag werd, was en is een icoon. 

Balans

Geboren in 1933, in 1964 als een komeet de intellectuele scene binnengeschoten met het essay Notes on ‘Camp’, en gestorven in 2004, is Sontag de spraakzame getuige geweest van vele omwentelingen in de tweede helft van de twintigste eeuw, helemaal tot aan 9/11. Het lezen van deze biografie is dan ook als het lezen van een biografie van die halve eeuw. Daarin klinkt de linkse, progressieve intelligentsia van New York waar Sontag een spil in was eerst als een krachtige stem om echter steeds meer overruled te worden door neoliberalisme, aanhoudende oorlog en ten slotte terrorisme.

Met smaak dient Benjamin Moser deze geschiedenissen op. Via Sontags dagboeken, werk, reizen en discussies met vrienden en collega’s komen homo-emancipatie, de strijd voor vrouwenrechten, Vietnamoorlog en Cubacrisis, aids, de fatwa tegen Salman Rushdie, het beleg van Sarajevo en nog talloze andere onderwerpen langs. Om niet te spreken over de intellectuele wisselingen van de wacht, van Freud en het marxisme, via postmodernisme en een periode van intellectuele luiheid, naar het uiteindelijke verval van de invloed van ‘links’. Moser schetst het allemaal met een moeiteloze toets, wat niet anders dan bewondering kan afdwingen. Nergens wordt deze biografie te zwaar, zuchtend onder nodeloze details of uitweidingen. We weten steeds precies genoeg om met vertrouwen te balanceren op het koord dat tussen leven en wereldgeschiedenis gespannen is. 

Simpel

Daar waar zulke koorden niet lopen, lijkt het evenwicht soms zoek te raken. Moser wil duidelijk een samenhangende interpretatie geven van het levensverhaal van deze vrouw – van wie Against interpretation nog altijd een van de bekendste titels is – en verliest daarin op sommige punten de nuance uit het oog. Dat geldt met name aan het begin van de biografie, als Susans jeugd en de geschiedenis van haar ouders aan bod komen. Moser wijst steeds weer op een haast oorzakelijk verband tussen het alcoholisme van haar moeder en haar latere moeilijkheden om gezonde relaties te onderhouden met liefdespartners, vrienden en haar zoon.

Zo schrijft hij bijvoorbeeld: ‘… met een overleden vader en een moeder die zelf eigenlijk een kind was, zou zij op haar beurt óók ouders maken van haar geliefden.’ Tja, is het zo simpel? Het doet af aan het krachtige samenspel van karakter en intelligentie, familieachtergrond en toeval, vriendennetwerken en politiek, dat in Sontag over het algemeen zo mooi is uitgewerkt.

Metafoor

Beter uit de verf komt de interpretatieve draad van de metafoor, die Moser ook door de biografie heen verweeft. De metafoor – een levenslang thema in Sontags werk, van de betekenis van camp en fotografie, het essay Illness as Metaphor, tot aan haar provocerende beschrijving van 9/11 – ziet Moser ook als levenslang thema in Sontags leven. Dat werkt hij overtuigend uit. Als kind had zij ambities om iemand anders te worden dan zij was, wanneer die ambities eenmaal vervuld zijn, volgt de worsteling tussen het publieke symbool Sontag en de allengs verwaarloosd geraakte Susan. Icoon zijn heeft een prijs.

Een halve eeuw lang relevant en zichtbaar blijven, vraagt ook om banale offers. Ik vond het een deceptie om te lezen hoe Sontags enorme productie en energie voor een groot deel te danken waren aan speed, waar ze jarenlang aan verslaafd was. Maar ook daarvan wordt duidelijk dat de persoonlijke habit ingebed is in de geschiedenis, waarin drugs op de markt werden gebracht ter bevordering van het algemene welzijn, en waarin weldoeners graag talenten zoals Sontag ondersteunden met financiële en andere middelen. Haar bijzonder vergeestelijkte verhouding tot haar eigen lichaam maakten haar blind voor de gevolgen van haar gebruik.

Het maakt deze soms bovenmenselijk lijkende vrouw tot een meer tragische heldin, zo een die met lijf en leden worstelt met het lot. Lange tijd lijkt ze vanwege haar uitzonderlijke aard aan de winnende hand, maar uiteindelijk wordt ze net als ieder van ons verslagen. En toch is ook zij, net als die tragische helden, nog lang niet van het toneel verdwenen.

Miriam Rasch studeerde literatuurwetenschap en filosofie en werkt als onderzoeker en docent media/filosofie bij de Hogeschool van Amsterdam. Vorig jaar verscheen bij De Bezige Bij haar essaybundel Zwemmen in de oceaan. Berichten uit een postdigitale wereld [fragment]. Meer op miriamrasch.nl.