Recensie: Voor dierenvrienden en alle andere mensen

Ook wie niet speciaal een zwak heeft voor dieren, zal groot genoegen beleven aan Mama's Last Hug: Animal Emotions and What They Teach Us about Ourselves, het nieuwe boek van Frans de Waal. De bioloog en hoogleraar psychologie combineert niet voor niets deze twee op het oog ongelijksoortige disciplines; hij stelt dat de emoties, met in hun gevolg de gevoelens en mogelijk ook het bewustzijn, drijvende krachten zijn in het voortbestaan van de soorten - waarbij de mens tot de dieren wordt gerekend. De Waal (1948) schrijft vanuit een rijkdom aan kennis en eigen observaties, met de vrijheid en het plezier van iemand die ver boven de stof staat.

Dieren en machines

Tijdens Frans de Waals lange loopbaan zijn de termen waarin over de geestelijke constellatie van dieren wordt gedacht flink verschoven - mede door zijn toedoen, en die invloed reikt ongetwijfeld nog ver. In Mama's Last Hug legt hij uit hoe het taboe op antropomorfisme, het toeschrijven van menselijke eigenschappen, in de wetenschap tot zeer omslachtige werkwijzen en blinde vlekken heeft geleid. En dat ondanks het feit dat Darwin, die de blikrichting van de biologie toch doorslaggevend heeft bepaald, in 1872 al een boek schreef met de titel The Expressions of the Emotions in Man and Animals. Het is als enige van Darwins hoofdwerken lange tijd in de vergetelheid geraakt. De leidende gedachte was tot zeer onlangs dat dieren slechts door instinct worden gedreven en eenduidig handelen uit automatische reflexen - de geest als machine. Mensen houden van het beeld van de machine omdat ze die zelf hebben ontworpen en dus begrijpen, merkt De Waal puntig op. Maar het instinct is lang niet flexibel genoeg om het overleven van de soort te garanderen; in een gegeven situatie - van gevaar, of kansen op voeding, paren, het verkrijgen van macht - is de beste reactie niet automatisch te bepalen. Emoties laten ruimte voor ervaring en eigen beoordeling. Zelfs in de robotica is dit inzicht doorgedrongen.

'Emotions have the benefit that they direct attention, make events memorable, and prepare for engagement with the environment. They are a better way to structure behavior than giving machines piecemeal instructions for every situation they will encounter. […] That robot emotions are a growing field, known as affective computing, suggests that equipping entities with action-oriented states is the best way to organize behaviour, just as evolution has done for us. It is how we operate, and how most animals operate. We are emotional beings through and through.'

Machines kunnen van dieren leren.

Gevoelens, bewustzijn, vrije wil

Als emoties tot het bewustzijn doordringen, ontstaan gevoelens, die we als mensen in taal proberen uit te drukken. De Waal wil de menselijke voorsprong in het herkennen van de eigen gevoelens niet overdrijven; mensen kunnen zichzelf goed voor de gek houden, hebben heel veel woorden nodig om de omschrijving van hun gevoelens te benaderen en kunnen die van de ander ook nooit helemaal doorgronden. En hij wil dieren de gevoelens niet ontzeggen; experimenten die hij beschrijft wijzen op het bestaan ervan, en taal is geen voorwaarde voor de aanwezigheid van gevoel. Datzelfde geldt voor het bewustzijn; De Waal schetst ter illustratie en verklaring een indrukwekkend portret van de olifant:

'This animal has a three-ton body and forty thousand muscles in its trunk alone […]; it must carefully orchestrate every step (think of a the tiny calves walking between the legs of their mothers and aunties), and it has more genes dedicated to smell than any other species on earth. Are we certain that it is less aware of its own physique and its environment than we are? The complexity of a body, its moving parts, and its sensory inputs are no doubt where consciousness began.'

Ook de heersende overtuiging dat de vrije wil aan de mens zou zijn voorbehouden, kan rekenen op De Waals scepsis; voor zover er zoiets bestaat, delen dieren de kenmerken. Ze zijn net als mensen in staat keuzes te maken, verleiding te weerstaan voor het goede doel én ze kennen twijfel, keren soms terug op een beslissing, kunnen vooruit plannen. Hun geestelijke 'working space' is aanzienlijk.

De belevingswereld van planten wordt door De Waal kort behandeld; hij sluit niet uit dat ze -ondanks het ontbreken van een brein - pijn kunnen voelen. Voor een origineel, ingeleefd en deskundig betoog dat 'de aanpak' van planten centraal stelt, kunt u terecht bij Vanuit de plant gezien, het nieuwe boek van essayist en bioloog Arjen Mulder.

Biologie baart beschaving

Zoals het bewustzijn voortkomt uit de sensaties van het levende lichaam, volgt beschaving uit de biologie. Dat komt door het intens sociale karakter van mensen, dat met hun evolutie is verbonden. De Waal betoogt overtuigend dat bijvoorbeeld eerlijkheid en medeleven - met hun fysieke pendanten in het verraderlijke blozen van schaamte en de imitatie van mimiek en motoriek van een gesprekspartner - het evolutionaire doel dienden om de ene mens bij de andere aan te bevelen.

'I can't believe that we are still bowing to Freud and Lorenz, not to mention Hobbes, while debating our evolutionary background. The idea that we can achieve optimal sociality only by subduing human biology is antiquated. […] Civilisation is not some outside force: it is us. No abiological humans ever existed, nor any acultural ones. […] Social life is very much part of our primate background, as are cooperation, bonding, and empathy. This is because group living is our main survival strategy. […] Civilisation may do all sorts of things for us, but it does so by co-opting natural abilities, not by inventing anything new.'

De Waal is constant in discussie met de grote geesten voor hem, en met hedendaagse denkers als Steven Pinker en Richard Wrangham. Mama's Last Hug loopt over van prikkelende stellingen die ook nog eens goed onderlegd zijn, bij tijden fel en steeds zeer onderhoudend opgeschreven, in begrijpelijk Engels zonder onneembare vaktermen. Voor dierenvrienden en alle andere mensen. Bij aankoop van tien stuks mag u, bij gratie van de Vaste boekenprijs en Wij, koningin Beatrix, de verkoper 5% korting vragen.

Esther Wils is freelance publicist. Zij recenseert o.a. voor het AD.